karabetê xaço ve başka bazı dengbêjlerin hakkında klamlar yaktığı olayın kahramanıdır. salihê kevirbirî'nin "filîtê quto" adlı kitabında uzun uzun anlattığı hikayenin özet bir çevirisini verip aynı olay için söylenen iki farklı klamı da sözleriyle aktarmaya çalışacağım. iki versiyon iki ayrı aşiretten taraf dengbêjler tarafından söylendiği için içerik itibari ile farklıdırlar.

filîtê quto garzan bölgesinin qubîn yani bugünkü adıyla batman beşiri ilçesinde yaşayan reşkotan aşiretinin önde gelenlerindendir. bu aşiretin en önemli özelliklerinden biri 1915 dolaylarında civardaki ermenileri korumasıdır. karabetê xaço'da bunlardan biridir. karabet uzun süre filite quto'nun oğlu hesenê filît` için dengbejlik yapmıştır. daha detaylı bilgi için: (bkz: karabete xaço).

klamların anlattığı olay filîtê quto ile bitlis civarında etkin olan aşiretlerden biri olan etmankan aşiretinden mamê emê arasında geçen "şerê kîrê" olarak bilinen çatışmadır. hikaye ise kısaca şöyledir. mamê emê kervan ticareti ile uğraşan biridir. bitlis civarında kervanı yükledikten sonra diyarbakır'a satmak üzere yola çıkarlar. güzergahları gereği garzan bölgesinden geçeceklerdir. kervanları beşiri civarında filît'in köyü olan tapî'de mola verir. bu sırada su yada ayran istemek için filîtê quto'nun köyüne giderler (köy derken göçebe bir aşiret olduğu için çadırların olduğu yer demek daha doğru) ve burada aralarında küçük bir tartışma çıkar ancak olay çok büyümez. daha sonra kervanı alıp diyarbakır'a giderler ve mallarını burada satarlar. burada mamê emê'nin yeğeni êli çarşîya şewitî'den bir tüfek satın alır. kervan geri dönmek üzere yola çıkar ve güzergah yine filîtê quto'nun yaşadığı garzan bölgesidir. gece vakti beşiri'ye bağlı bilêyder köyü yakınında konaklarlar. sabah olunca'da yola koyulurlar ancak karşılarına filitê quto çıkar. filît kervan giderken yaşadıkları tartışmayı unutmamış ve dönerken intikam için haraç ister kendilerinden. filît bu esnada mamê emê'nin yeğeni êlî'nin omuzunda tüfeği görür ve onu ister. tabi silahı haraç olarak vermek pek uygun olmayan bir davranış olduğu için bunu reddederler. hatta hakaret içeren bir şekilde "bu tüfek ancak annenin başlık parası olabilir" der. tartışma büyür ve mamê emê yeğeninden aldığı tüfekle filîte quto'yu atının üstünde vurur. bundan sonra etmankan'ların kervanı uzaklaşmaya çalışır. reşkotan aşireti ise filîtê quto'nun intikamını almak için peşlerine düşerler. civardaki başka önemli insanlarda araya girip durumu düzeltmeye çalışır ancak reşkotanlar etmankan aşiretinden kervanda bulunan 55 kişiden mamê emê dahil 52'sini yakalayıp öldürür, sadece 3 kişi geri dönebilir. etmankan aşireti'de toplanıp intikam almak için yola çıkar ancak misric civarında bölgedeki diğer aşiretler onları gitmemeleri için ikna eder. çünkü reşkotan aşiretide oldukça hazırlıklıdır ve çok daha büyük çatışmalar çıkabilir. hakkında klamlar yazılmış hikaye işte böyledir. olay benim tahminimle 1910-1920 tarihlerinde geçmiş olması gerekir. çünkü karabete xaço uzun yıllar filît'in oğlu için dengbejlik yapmıştır ve karabetê xaço'nun doğum tarihinden böyle bir tahmin yapılabilir.

ilk olarak karabete xaço'nun söylediği versiyonun sözlerini verelim.

http://www.youtube.com/watch?v=osfifxlxlz4

*
hey lo hey lo hey lo hey lo hey
heylo heylo heylo heylo şem rebenê...
şemê digo: filîto lawo
li maltîka malê xwe yo
daniyê kaniya badereşê
lawo ser avêyo şemê rebenê
dibê: filîtê quto gelo digere
dîsa li xirabiyê şemê rebenê
şemê digo: filîto lawodilê minê wê dil dibêyo
ne min go: neçe pêşiya van terş û talanan
de terş û talişî gune ne
çavê jin û zarokê wana
li rê ne lo şemê rebenê

heylo hey lo hey lo hey lo...
şemê digo: filîto min go:
lawo karwan hato ji bilêderê
mamê elî etmankî
bi sê denga dikir gazî
li xulam û xizmetkara digo:
bavê kî no hûnê bara bi qelêbin
bikevine berê min ê rojekê
dua dikir serê min û filîtê quto kurê şemê
li parava qîre dîsa li vê derê şemê rebenê
li parava qîre dîsa li vê derê şemê rebenê

şemê digo: filîto lawo
min go ji pozê qîre
heta delana paşo çend neqeb e
dibê mertela bavê hesen lawo gelo
sorî gulkî bi kokeve
herçî şerî bavê hesen tê de ye daîm
qetil xwîn e bi xezeb e lê şemê rebenê
qetil xwîn e bi xezeb e lê şemê rebenê

filîtê quto bi sê denga dikir gazî
li mamê elî etmankî
digo: lawo hêstira pêşîn
hêstira paşîn deyne baca rêyo
xulam û xizmetkara digot:
gelo gelî xulaman
hûnê hêstira pêşîn hêstira paşîn
bidine filîtê quto
bila bibe qelenê diya xwe ye wî şemikê
lê şemê rebenê

şemê digo: filîto lawo
roja me derketî wî ji alê torê
şewq û şemala xwe da pozê seydim qasim
tapiya bir û mertela bavê hesen gurkê donê
ji xêra mala xwedê ra gavê bavê hesenî
talek û pêşîr tenî
bira tê biketa çend peyayê mala hesen korê
şemê rebenê.

şemê digo: filîto lawo
karwan temam dibê wê karwanî ne
bira ji mamê elî etmankî
pêştir karwan û bazirgana
li welat û şaristana negerîne
îro derbekê dayê bejn û bala filîtê quto
li bavê hesenî tal e û koka mêra ji
mala wana ditepîne lê şemê rebenê
*

şimdide serhat yöresinden cahîdê dengbêj söylediği versiyonu verelim. bu versiyonun internet ortamında herhangi bir kaydını bulamadım.

*
hey lo hey lo hey lo
hey lo hey lo hey lo
lo lo filîto lo lawo rabe
îro karvanî berxê min karvanî êvar e lawo
karvanê me bar kir bi royê re qet dananîn
kevanê qîre kaniya mîrê pira batmanê vegeriya
xwe ser paşiyê danî
filîto lo lawo li dinyayê hewqas geriyam
tu çiqas xortekî ehmeqê nezanî
lawo bi çi aqilî tu hatiyî pêşiya vî karwanî
te serê bacê çi zû berda ser erwanî
cara vî carî gava tu ji ber devê bazinbeleka
van egîtan û xweşmêran xilas bibî
lo lo filîto lawo
bila wê gavê dayîka te yê şemê bibêje
berxê teze minê çoka xwe danî te aniye berxêêêê

hey loooo
lawo rabe dilê min dibêye
sed carî dilê min dibêye
filîtê quto go: şemê lê dayê xwedê dizane
karwanekî jor de hatî ajotî benda rê ye
ez rabim herime pêşiya vî karwanî
jê bistînim bac û xeraca serê rê ye
şemê lê dayê nizanim îro tu ji min re çi dibêjî dayêê
şemê go: filîto lawo
mekê ko heye mala xwedê ye
ew karwanê hanê karwanê emê mamê ginê ye
min ji berê de seh kiriye
hetanî extermê xwe
mêrê xwe nede kuştinê
lawo malê xwe li xelkê belav nake
nake bac û xeraca serê rê ye
filîtê quto go: şemê lê dayê
rabe ji boyî vê gotina teyê hanê
ev bi sê telaqê fitûye
ku jin diçe mala bavê ye
ez rabim herime pêşiya vî karvanî
jê bistînim bazinbeleka milê wî
ku navê wî bûkê ye
lê lê dayê yan cinazê min li meydanê dikeve
yan ezê bistînim bazinbeleka milê emê
ku navê wî bûkê ye
berxêêê bê wêêêêîîî

şemê go: filîto lo lawo bes e
ji êvar da min hêvî kir
çiqas min bi te da hêvî kir
min dî filîtê min ê quto rabû
bazbend girê da hemayîl ji bîr kir
berê xwe dabû pozê qîrê kevanê
li delana paşo li pira batmanê
xwedê dizane qesta emê
beranê kejê qemerê serbirêşî kir
filît çû pêşiya emê go: emê lawo
dilê min dibê ye sed carî dilê min dibê ye
lawo ez hatime pêşiya we ji we distînim
bac û xeraca serê rê ye

emê go: filîto lawo
hestirekî ji qola dawiyê
yekî ji qola ortê
yekî ji qola paşiyê
bigire ji xwe re bike
lawo bac û xeraca serê rê ye
ergê tu ji malê dinyayê feqîrî lawo
bajo bajara hevraz ji zariyê xwe re
bike xerc û mesrefa malê ye
filîtê quto go: emê lawo
her sê hêstir ji xwe malê min in
çavê min li tivinga milê apê te ye mamê ye
ku navê wî bûkê ye

emê go: filîto lawo ji xwedê bitirse
kesî hê salixa me neda
xelkê li dinyayê ji me standiye
bac û xeraca serê rê ye
sibê lawo bazinbeleka milê xwe bidime te
daketime milê reşkotiya
xelk wê ji min re nebêje:
‘kanî bazinbeleka milê te?
lawo ezê çi bidim cewaba
qîz û bûkên êlê ye berxêm

emê dibê: filîto lawo
go bila di destê min da dimîne
ezê bibêm lawo
karwanê me çû serhedê
min li wê derê apê xwe yê mamê zewicandiye lawo
min bazinbelekê da ser qelenê diya filîtê quto
bê ko navê wê şemê ye berxêêêêê
bê wêêêê
ax hey lo hey lo hey lo hey lo
oo lo filîto lo lawo pêşî da te qet nego
karwanî le lawo kesî re ye

hey loooo
emê ji wê derê vegeriya
cem apê xwe yê elî
go apo dilê min dibê ye
sed carî dilê min dibê ye
apo sêwiyê şemê hatiye pêşiya me
ji me distîne bac û xeraca serê rê ye
min jê re pêşkêşa wî daniye
meya xeco hêstira navê wê hedo ye
ewî ji min re gotiye çavê min
li tivinga milê apê te mamê ye
ku navê wî bûkê ye apo
ez hatime tu ji biraziyê xwe re
çi dibêjî apo

elî dibê: de lo lo
de lo lo de lo lo de lo lo
elî dibê: emê lawo
hêvî û gumana min heye ji rebê alemê
belgî apê te yê kalê xêrê
ji serê te nebîne
gava ko apê te yê kalê
van xeberan û galegalan seh kiriye
şeş sed û şêşt û şeş damarê mêraniyê
ji nava pişta apê te rabûne
fûrtê serê apê te rabûne mînanî şûjinan
lawo tu rabe lez ke bilezîne lawo
xwe bi ser barê hêstira dawiyê bigîne
bazinbelekê bi tevî gule barûda
ji apê xwe re bîne
eva ne tewelî çêkirina nava
qîz û bûkên êlê nîne
eva milhejandina li nava êlê nîne lawo
ev li kûrana reşkotan
lawo xwedê dizane qey tu nizanî
şerê filîtê qutoyê delûdîn e

rabe lawo lez ke bilezîne
tu bazinbelekê tevî gule barûdan
ji apê xwe yê kalê re bîne
apê te yê kal nizanibû lawo
li sonya emrê xwe de li pozê qîre kevanê
orta meydanê mêra bikuje
lawo bike oxlemeye berxêêêêê
bê wêêheêhe
ax hey lo hey lo hey lo hey lo
hey lo hey lo hey lo hey lo
lo lo filîto lo lawo te qet nego
karwanî le lê lawo kesî re ye
*

(kikuchiyo - 8 Temmuz 2011 01:38)

zamanında rock grubu koma wetan tarafından farklı bir şekilde yorumlanmış.

http://www.youtube.com/watch?v=mv5m0jxsm3o

(kikuchiyo - 15 Ocak 2012 21:19)