m. tanju akad’ın kaleminden, popüler tarih dergisinde yayınlanan yazısından okuyalım:

almanlar için 1943 yılı kötü başlamıştı. stalingrad’ın yası tutuluyordu. kuşatılan 320 bin kişilik 6. ordu’dan sadece 25 bin kadar yaralı ve teknisyen tahliye edilebilmiş, hayata kalan 100 bin kişi, 2 şubat günü teslim olmuştu. 1956 yılına kadar bunların sadece 6 bini esaretten dönebilecekti... şoku atlatmaya çalışan almanya’da, büyük anma törenleri yapılmış; yeni bir ‘6. ordu’ kurulmaya başlanmıştı. hitler, stalingrad’ın intikamını almaya kararlıydı ama olanakları her geçen gün azalıyordu. afrika’daki son birlikleri 13 mayıs günü teslim olmuş, inisiyatif müttefiklere geçmişti. şimdi atlantik veya akdeniz’de istedikleri herhangi bir noktaya çıkarma yapabilirlerdi. mareşallere komuta eden eski ‘onbaşı’ olaylara hâkim olma gücünü yitirmekteydi...

doğu’daki savaşın üçüncü yılına girilirken, rusya muharebelerinin genel karakteri iyice anlaşılmıştı: hücum eden taraf gücünü tüketirken hasmı karşı taarruza geçiyor; bu kez de, onlar ikmal hatlarını aşırı uzattıktan sonra, bir karşı taarruzla durduruluyordu.

kuzeyde, leningrad kuşatması devam ediyor; güneyde ise, kafkasya’da kuşatılmaktan son anda kurtulan alman orduları kırım’ı savunmaya hazırlanıyordu. 1942 kışının zaferlerini kazanırken yıpranmış olan ruslar, bu kez savunmada kalacaklar ve ilk taarruzu almanlara bırakarak, onların hamlesini bekleyeceklerdi. ayrıca, alman hücumunun bu kez nereden geleceğini de biliyorlardı: kursk çıkıntısı...

‘kursk çıkıntısı’ adıyla savaş tarihine geçen bu durum, 1942 kışının sonunda oluşmuştu. almanlar gücü tükenen rus taarruzunu durdukları sırada, cephe orel ile belgorod arasından uzanan bir üçgen şeklini almıştı. kendi hatları arasında uzanan bu çıkıntıyı, ikili kıskaç ile kesip içinde kalanları imha etmek, hiçbir askerin kolay kolay karşı duramayacağı bir dürtüydü ve iki taraf da bunu biliyordu...

savaşta en büyük dezavantaj, karşı tarafın beklediği ve tedbirini aldığı hamleyi yapmaktır. hitler her şeye rağmen bu hamleyi yapacaktı; çünkü zırhlı birliklerinin daha önce fransa’da ve rusya’da defalarca yaptığı gibi, karşı tarafın hatlarını dağıtıp ilerleyebileceğine inanıyordu. ama hesaba katmadığı bir şey daha vardı: ruslar artık savaşmayı ve zırhlı birlikleri kullanmayı öğrenmişlerdi...

almanların en yetenekli mareşali von manstein, kursk çıkıntısına mart ayında, harkov’daki rus taarruzunu durdurduktan hemen sonra bir karşı darbe olarak saldırmayı düşünmüştü. ancak diğer komutanlardan beklediği desteği alamayınca projeyi rafa kaldırmış ve bu tarihten sonra şiddetle karşı çıkmıştı. birkaç hafta sonra okh (ordu) kurmay başkanı zeitzler, tekrar gözlerini kursk çıkıntısına çevirdi; çünkü diğer planlar daha karmaşıktı.
hitler’e sunduğu planda bu iş için piyade desteğinde on veya on iki zırhlı tümenin yeteceğini ifade ediyordu... hitler zaman zaman öne çıkan sağduyusu ile bu gücün yetmeyeceğini ifade edince, harkov’u beş zırhlı tümenle geri aldıklarını söyledi.

hitler bunun, savaşa yeni sürülen ‘kaplan’ ve ‘panter’ ağır tankları sayesinde mümkün olduğunu ve bunların bir taburunun bir zırhlı tümene eşit sayılması gerektiğini belirterek yanıt verdi. diktatörün mucize silahlara büyük inancı vardı; savaşın sonuna kadar, bunların kaderini değiştirebileceğini düşündü. ne var ki, teknik sorunları tam olarak çözülmemiş olan bu tanklar, çok az sayıda üretiliyordu. nisanda sadece 130 adedi hazırdı ve mayıs sonuna kadar bu sayı 324’e çıkabilecekti.

bu sırada okw (silahlı kuvvetler) kurmay başkanı jodl ile zeitzler arasındaki tartışma, durumu karmaşıklaştırdı. jodl doğuda savunmada kalınmasını; çünkü müttefik taarruzlarına karşı bir stratejik ihtiyat ayrılması gerektiğini ve bu kuvvetlerin riske atılmamasının önemli olduğunu ileri sürmekteydi.

zırhlı birliklerin büyük komutanı guderian ile merkez ordular grubu komutanı kluge da anlaşmazlık içerisindeydiler. guderian bu taarruzu gereksiz ve riskli bulurken; kluge, belki de ona inat, bu harekâtı istiyordu...

son karar her zaman olduğu gibi, hitler’e aitti; ama o da tereddüt ediyor, tank sayılarını gözden geçiriyordu. bu tereddüt, ruslara son derece kıymetli bir zaman kazandırmaktaydı. eğer taarruz nisan ayında yapılsaydı, en az yüzde 50 başarı şansı vardı. ama önce kararsızlık, sonra da tankların beklenmesi, başarı şansını giderek azaltmaktaydı. muharebe başlayıncaya kadar, almanların 2 bin 700 tankına karşı, ruslar 3 bin 500’den fazla tank hazırlamışlar ve buna ek olarak muazzam bir topçu yığınağını yapmışlardı.

altı bini 76.2 mm’lik tanksavar topu ve 920 adedi katyuşa çoklu roket atıcısı olan 20 bin top, 32 kilometre derinliğindeki mevzilere yerleştirilmekteydi. savunma, her biri ortalama 4 km derinlemesine tahkimata sahip ve art arda gelen 6 kuşak halinde tertiplenmişti. hitler’in ağır tankları artırmak için taarruzu geciktirdiği her saat, ruslara yarıyordu.

1943 haziran başlarında rus hazırlıkları alman komutanlığını telaşa düşürdü. ağır tank sayısını artırmak için üç hafta daha beklemeye karar verdiler. zırhlı tümen sayısını ise 17’ye çıkardılar ki, bunu yapmak için, bütün diğer cephelerden kuvvet çekmişler ve hepsini zayıflatmayı göze almışlardı. almanlar ‘zitadelle’ adı verilen harekâtı geciktirdikçe, ruslar çalışıyor, hem sayı hem de silah üstünlüğü sağlıyorlardı. rus t-34 tankları, az sayıdaki kaplan ve panter dışında, tüm alman tanklarından daha üstündü. ayrıca birliklerini muharebeye hazırlamak için bol vakit bulmuşlar ve her ihtimalin provasını defalarca yapmışlardı. böylece, dev bir yığınak tarihin en büyük tank muharebesini yapmak üzere yüz küsur kilometrelik bir cephede yoğunlaşmıştı.

güneyden taarruz edecek olan 4. zırhlı ordu’nun komutanı hoth, alman ordusunda o güne kadar bir komutana verilen en büyük güce sahipti. 50 kilometrelik bir hücum cephesi için, emrine almanya’nın en iyi 9 tümeni verilmişti: 3. panzer, gross deutschland, 11. panzer, ss leibstandarde, ss das reich, ss totenkopf, 6. panzer, 19. panzer ve 7. panzer tümenleri.

haziran’ın son günlerinde, cepheye büyük bir sessizlik hâkimdi. komutanlar son keşiflerini yaparken askerler kadere boyun eğmiş, bekliyorlardı. 2 temmuz günü rus komutanlığı, alman hücumunun ayın 3’ü ile 6’sı arasında her an başlayabileceğini duyurdu. 3-4 temmuz gecesi, alman birliklerinden kaçan bir çek, tüm birliklere şnaps ve beş günlük kumanya dağıtıldığını söyledi. ‘lucy’ adlı casus şebekesinden de aynı bilgiyi alan rus komutanı vatutin, hücumun her an gelebileceğini düşünerek, 5 temmuz sabahı, tespit edilen alman toplanma noktalarına dört saat süren bir topçu ateşiyle muharebeyi başlattı. bu bombardımanda sadece orta topçusunu kullanmış, tanksavarlara ateşe karışmamaları ve mevzilerini belli etmemeleri için kesin talimat vermişti.

hoth’un askerleri bombardıman altında hücum saatini beklerken, hitler’in özel bir mesajı dağıtılıyordu: “alman askerleri, hazırlandığınız hücum tüm savaşın kaderini tayin edecek kadar önemlidir. zaferiniz tüm dünyaya, alman askerine direnmenin umutsuz bir iş olduğunu gösterecektir.”

5 temmuz gününün ilk saatleri topçu bombardımanları ve uçak hücumları ile devam etti. nihayet saat 14.00’te, 2 bin alman tankı saklandıkları çukurlardan çıkarak yukarı donetz vadisinin mısır tarlaları arasında ilerlemeye başladı. ancak derhal mayın tarlaları arasına girerek kayıp vermeye başladılar. ayrıca rus tanksavarları ölümcül bir ateş açarken, pusuda bekleyen tank imha mangaları da işlerini yapmaya başladılar.

alman tankları normalde yaralanan tanklardaki arkadaşlarını korur ve onlar emniyete alındıktan sonra ilerlerdi. yaralı tankların bir kısmı sahra atölyelerinde tamir edilip tekrar savaşa sokulurdu. bu kez, yaralılara aldırmadan ilerlemeleri emredilmişti. böylece tek başlarına kalan alman tankları tekrar ateş altına alınarak tümüyle imha edildiler.

alman kolları en önde ağır kaplan tankları, yanlarında ise panter ve pz.iv’lerin bulunduğu kamalar halinde ilerliyordu. tankların hemen gerisinden tanksavarlarla muharebe etmek için, hafif silahlı piyade geliyor; kamanın tabanında ise, havanlar ve ağır piyade bulunuyordu. rusların derinlemesine hazırladığı siperler ve mayın hatları bu düzeni bozdu. kaplan tankları desteklerinden koparak ilerleyince tecrit oldular ve piyade onları korumak için gece saatlerinde çatışarak ilerlemek zorunda kaldı. 6 temmuz sabahı, yanan tanklar, tutuşan mısır tarlaları, dumanı tüten köyler, düşen uçaklar ve top patlamaları ile, cehennem manzarası bütün dehşetiyle ortaya çıktı.

almanlar büyük bir gayretle rusların ön savunma hatlarını ele geçirdiler; ama ikinci ve ana muharebe hattının önünde takılıp kaldılar. kıskacın kuzey ucunda rokossovsky’nin ordusuna hücum eden model’in 9. zırhlı ordusu’nun 90 ağır tankı, rus ateşinden etkilenmeden önden ilerledi; ama bunlar siperdeki piyadelere bir şey yapamıyorlardı. refakatçilerinden kopunca tek tek yakıldılar.

güneyden ilerleyen hoth’un güçlü ss ve panzer tümenleri ise, 7 gün 7 gece savaştıktan sonra, 25 km kadar ilerlemişlerdi. 12 temmuz günü, ellerinde kalan 600 tank ile bir ölüm sürüşüne geçmeye karar verdiler. rus çıkıntısını dibinden budayıp geçecekler veya bütün bu fedakârlıklar boşa gidecekti.

bunu bekleyen ruslar, büyük bir tank kuvvetine sahip olan rotmistrov komutasındaki 5. tank ordusu’nu ileri sürdüler. iki zırhlı ordu öğleden önce tam kafaya kafaya çarpıştılar. taze rus kuvvetleri cephanesi ve yakıtı azalmış yorgun alman tanklarını dağıtarak ilerlediler. o anlarda, aynı sahada çarpışan iki bine yakın tank vardı. almanlar istirahate çektikleri yorgun birlikleri, dinlendirmeden tekrar savaşa sürmek zorunda kaldılar.

akşam güneş batarken, sovyet ordusu muharebe alanının hâkimi olmuştu...

hitler ertesi gün komutanlarına bir mesaj göndererek zitadelle harekâtı’na son verdiğini söyledi. müttefikler sicilya’ya çıkmışlardı ve italya’nın savaştan çekilme ihtimali vardı. almanlar yavaş yavaş çıkış hatlarına döndüler. muharebe alanına hâkim olan ruslar, hasarlı tankları sahra tamirhanelerinde hazırlayıp hızla birliklere dağıtırken, alman tümenleri kayıplarını karşılayamadılar. personel kayıpları da karşılanamadı.

örneğin, zitadelle’i izleyen günlerde, manstein 133 bin asker kaybına karşı, sadece 33 bin personel takviyesi aldı. bu arada ruslar düşmanlarını dağınık tutmak için, cephenin birçok bölgesinde küçük hücumlar yaparken, almanlar bazı birlikleri de italya’daki kriz için çekmek zorunda kaldılar...

böylece her noktada zayıf düşerek geri çekilmeye başladılar. bu çekilme, 22 ay sonra berlin’de sona erecekti.
zitadelle ile, hitler stratejik ihtiyatını boş yere harcamış oldu. bu nedenle rus ilerlemesine karşı hiçbir zaman etkili bir karşı saldırı düzenleyemedi. hareket gücünü yitiren alman birlikleri, kuşatılıp imha edilmeye başlandı. zafer umudu yitirildikçe, hitler aleyhine komplolar gelişti. bir yıl içerisinde altı suikast girişimi sonuçsuz kaldı. nihayet 20 temmuz 1944 günü stauffenberg tarafından karargâhında patlatılan bomba ile, hitler yaralandı.

ordu ile hitler arasındaki ilişkiler daha da gerginleşti. bu gerginlik alman savaş yönetiminin giderek daha fazla hata yapmasına neden oldu. bin yıllık olduğu söylenen iii. reich’ın, 12. ve son yılında katliamlar bombaların gürültüsüne karışarak sürdü.
http://www.populertarih.com.tr/…oku.php?haberid=320

(daha - 21 Şubat 2007 11:47)

cemil cahit toydemir isimli türk subayının da alman ordusu yanında gözlemci olarak bulunduğu savaş.

(reginleif - 8 Ekim 2010 17:15)

alman generalleri manstein ve kluge ile rus generalleri rokossovsky ve vatutin komutasındaki kuvvetlerin gerçekleştirdiği tarihte bugüne dek yapılmış en büyük tank savaşıdır. 5 temmuz 1943 sabahı almanların giriştikleri umutsuzca bir saldırı olmuş, ilk bir kaç gün almanlar karşı tarafın güçlerine yarma harekatı uygulamış gibi görünmüşse de 12 temmuz'da işler tersine dönmüş ve almanlar geri püskürtülmüşlerdir. almanlar bu saldırı için 18 adet panzer ve panzergranadier tümeni görevlendirmişlerdir ki bu birlikler almanların rusya da bulunan bütün birliklerinin yarısını ve tüm zırhlı birliklerini oluşturmaktaydı. hitlerin savaş sırasınca oynadığı en büyük kumarlardan birisi bu saldırıydı ve geri tepmesi almanlar için rusya macerasının sonunu çabuklaştırmıştır.

(orcrist - 12 Aralık 2003 22:47)

2. dünya savaşı zamanında rusya cephesinde
almanlar ile ruslar arasında gerçekleşen ve tarihteki
en büyük tank savaşı olarak yer etmiş savaşın adı...

(sir erdoquan - 18 Mayıs 2001 12:14)

kursk muharebesi (almanya'nın verdiği kod adı: unternehmen zitadelle / hisar harekâtı), ıı. dünya savaşı sırasında doğu cephesi'nde, alman kuvvetlerinin kursk çıkıntısına karşı 1943 temmuz ve ağustos aylarında giriştikleri genel taarruzdur. ıı. dünya savaşı sırasında yapılmış en büyük tank çarpışmalarından biri ve bir günde en fazla kayıp verilmiş hava çatışmaları bu muharebede gerçekleşmiştir. almanların doğu cephesi'nde gerçekleştirdiği son stratejik taarruzdur. sonucundaki sovyet zaferi, doğu cephesi'nde inisiyatifi sovyetlere vermiştir ve savaşın sonuna kadar da öyle kalmıştır.

"kursk çıkıntısı", almanların stalingrad'daki yenilgisi sonrasındaki sovyet taarruzu ve alman karşı saldırısı sonucu oluşmuştu. almanlar, çıkıntıyı kuzey ve güney kanatlarından keserek cepheyi kısaltmayı ve kızıl ordu birliklerini çembere alarak yeni bir büyük zafer elde etmeyi umuyorlardı. ancak sovyetlerin, hitler'in planları hakkında iyi bir istihbaratı vardı. öte yandan almanlar, başta tiger ı ve panther tankları olmak üzere yeni silahları bekleyerek taarruzu süreki erteliyorlardı. hem edinilen istihbarat bilgileri hem de tekrarlanan bu ertelemeler, kızıl ordu’ya, kademeli bir savunmanın ayrıntılarını düzenlemek ve bir stratejik karşı saldırı için, büyük ihtiyat kuvvetleri teşkil etmek yönünde zaman kazandırdı.

almanlar derin savunma hatları içinde tamamen yorulduktan sonra sovyetler kendi karşı saldırılarını yaparak 5 ağustos'ta oryol ve belgorod'u ve 23 ağustos'ta da harkov'u geri alarak almanları geniş bir cephede geri attılar.

1942-1943 kış muharebelerinde kızıl ordu zaten başarılı olmuştu. kursk muharebesi ise, savaşın ilk başarılı stratejik sovyet yaz taarruzu olmuştur. kursk muharebesinde uygulanan stratejik operasyon modeli, pek çok askeri akademinin ders programında yer almaktadır. kursk muharebesi, yıldırım savaşı taarruzlarının düşman savunmasını ve onun stratejik derinliğini yarıp geçebilmesinden önce durdurulduğu ilk örnektir.

almanya'nın 2. ss panzer kolordusu ile kızıl ordu'nun 5. muhafız tank ordusu arasında meydana gelen prohorovka muharebesi, "tarihin en geniş kapsamlı tank meydan savaşı" olarak bilinir.

taarruz öncesi

1942-1943 kışında, kızıl ordu stalingrad savaşı’nı kesin bir biçimde kazanmıştı. alman 6. ordusu, yaklaşık 800 bin alman ve müttefik askeriyle birlikte imha olmuş, alman kuvvetleri doğu’da ciddi biçimde güç kaybetmişti. stalingrad'ın düşmesinin ardından kafkasya'daki general von kleist'in 1. panzer ordusu, tehlikeli bir duruma düşmüştü ve 15 ocak - 1 şubat tarihleri arasında rostov (rostov-na-donu)'a çekildi. ocak ayının ikinci yarısında cephenin güney kesiminde başlayan kızıl ordu genel taarruzları birbirini izledi. en güneyden general vatutin'in kuvvetleri, onun hemen kuzeyinden general golikov'un kuvvetleri, şubat ayı ortalarından kursk - harkov - azak denizi hattına kadar ilerlemişlerdir.

alman feld mareşal erich von manstein, 1943 yılının şubat ve mart aylarında üçüncü harkov muharebesi’ni kazanarak, kabaca güneyde rostov'dan, kuzeyde leningrad'a uzanan bir cephe hattı oluşturdu. bu cephe hattının merkez bölgesinde, alman ileri pozisyonları arasında bir sovyet girintisi kalmıştır. bu girinti, güneyde harkov’dan kuzeyde oryol civarına kadar uzanır ve 150 km. derinlik ve 200 km. genişliktedir.

almanlar 1917’de batı cephesi’nde hindenburg hattı’nı inşa etmişler, böylece cephe hatları kısalırken buna bağlı olarak savunma güçleri artmıştı. aynı stratejiyi sovyetler birliği topraklarında yineleyerek panther-wotan hattı'nı olarak bilinen uzun, kesintisiz bir savunma hattının inşaasını başlattılar. bu hatta çekilmeyi 1943 yılının sonlarında gerçekleştirmeyi planlıyorlardı ve hattın gerisinde kendi güçlerini yeniden kazanırlarken sovyetler’in kan kaybetmesi sağlanacaktı.

alman cephe komutanlarından çoğu, sovyet saldırılarını tutacak ve akınlarına karşı duracak daha geride bir savunma durumunun öncelikli olduğu konusunda aynı fikirdedir. hitler de bu görüşü kesinlikle kabul etmemektedir. "hitler her zaman olduğu gibi her koşulda taarruzu emrediyordu." hitler'e göre esas taarruz kursk çıkıntısında olmalıydı. fakat, leningrad'da da bir taarruzu ciddi ciddi düşünmekteydi. alman yüksek komutanlığı (okw) bu yolla doğu cephesi’nde inisiyatifin yeniden ele geçirileceğini umuyordu.

erich von manstein, orgeneral cemil cahit toydemir başkanlığındaki türk askerî gözlemci heyetiyle (belgorod, 26 haziran 1943), 26 haziran 1943'te orgeneral cemil cahit toydemir başkanlığındaki 5 kişilik türk askerî gözlemci heyeti belgorod'a davet edilmiş ve tiger ı donanımlı 503. ağır panzer taburu (schwere panzerabteilung 503)'nun manevrasını izlemiştir.

manstein üçüncü harkov muharebesi'nde başarıyla uygulayıp aşırı yayılmış sovyet güçlerini imha ettiği planın benzerini uygulamak istiyordu. kızıl ordu'yu güneye, umutsuzca yeniden yapılanmaya çalışan 6. ordu'ya saldırma konusunda kandırarak ukraynanın doğusundaki donets havzası'na çekmeyi önermişti. daha sonra donets havzasının doğusundaki harkov'dan güneye, rostov'a doğru saldırarak bütün bir sovyet güney kanadını azak deniziyle birlikte çembere alacaktı.

alman kara kuvvetleri üst kumandanlığı (okh) manstein'ın planını onaylamadı ve onun yerine oryol ve harkov arasındaki göze batan çıkıntıya dikkatlerini yöneltti. voronej ve merkez cepheleri bu çıkıntının içinde ve çevresinde konuşlanmıştı ve bu çıkıntıyı kesmek sovyet insan gücünün 1/5'ini hapsedecekti. aynı zamanda daha düz ve kısa bir cephe oluşturulmuş olacak ve moskova'dan rostov'a uzanan kuzey-güney demiryolu üzerindeki stratejik kursk şehri de ele geçirilecekti.

doğudaki savaşı müttefikler alman işgali altındaki avrupa'yı güneyden ve batıdan tehdit etmeye başlamadan önce bitirmek isteyen hitler, geniş "kursk çıkıntısı" 'nı yok ederek buradaki büyük sovyet birliklerini imha etmeyi planlıyordu. alman wehrmacht üst kumandanlığı (okw) doğu cephesi'nde inisiyatifi yeniden ele geçirmek istiyordu.

sovyet cephesinin kursk’un batısında oluşturduğu çıkıntıya kanatlardan girerek bir kuşatma harekâtı yapılması planı, 3 ve 4 mayıs 1943 de hitler'in ordu komutanları ve kurmaylarıyla yaptığı toplantıda masaya yatırılmıştır. planı ortaya atan kara kuvvetleri kurmay başkanı general zeitzler’dir. zeitzler böylece çok sayıda rus tümeninin yok edileceğini ve sovyet ordularının savaş gücünün önemli ölçüde yıpratılacağını düşünmektedir. öte yandan kursk, kırım – moskova ve voronej – kiev yollarının üzerindeki önemli bir kavşak olması dolayısıyla stratejik bir atbaşıdır.

kursk bölgesi, cephe hattında 225 km. kadar batıya doğru uzanan, 250 km. genişliğinde bir çıkıntı oluşturuyor. bu bölgenin kuzeyinde oryol, güneyinde ise belgorod - harkov cepheleri yer alıyor.

general walter model bu savaş planına hazırlıklıdır. hava fotoğraflarını ve istihbarat raporlarını masaya serer. bütün bunlar göstermektedir ki sovyetler, kursk çıkıntısının hemen gerisinde derinliğine ve çok etkili savunma mevzileri oluşturmuşlardı. ayrıca birliklerinin önemli bir kısmını çıkıntının ön kesimlerinden geriye çekmişlerdi. ayrıca zeitzler’in yarma yapmayı planladığı kesimlere de büyük ölçekte tanksavar ve topçu teşkilleri yığmışlardır. walter model’e göre kursk bölgesindeki sovyet birliklerinin bu düzenlenişi onların, tam da zeitzler'in planladığı tarzda bir saldırıyı beklediklerini göstermektedir. guderian anılarında, söz konusu toplantıda manstein, fikri sorulduğunda taarruzun nisan'da yapılmış olsaydı, başarı şansının yüksek olacağını söylemiş ve iki piyade tümenine daha ihtiyaç olacağını belirtmişti. yine guderian'a göre manstein'in kursk'a yapılması düşünülen taarruz hakkında söyledikleri kesinlik ifade etmemektedir. walter model ve heinz guderian'ın itirazlarına karşın toplantının sonunda general zeitzler'in planı ağırlık kazanır.

mart'ta planlar belirginleşti. walter model'in 9. ordu'su oryol'dan güneye doğru saldırırken hermann hoth'un 4. panzer ordusu ve kempf ordu müfrezesi, manstein'ın genel komutası altında harkov'dan kuzeye doğru saldıracaktı. kursk yakınlarında birleşmeyi planlıyorlardı ve saldırı iyi sonuçlanırsa kendi inisiyatiflerinde doğuya doğru, birkaç hafta uzaklıktaki don nehri üzerinde yeni bir hat oluşturmak için ilerleyebileceklerdi.

yakın zamandaki davranışlarının aksine hitler yüksek komutaya harekât üzerinde kayda değer bir kontrol bıraktı. sonraki birkaç haftada, bütün bir cepheden alabilecekleri ne varsa alarak yaklaşan harekât için bölgeye yığdılar. ilk önce saldırı tarihini 4 mayıs olarak belirlediler, fakat önce 12 haziran'a sonra da daha fazla yeni silahın, özellikle de panther tanklarının, almanya'dan getirilebilmesi için 4 temmuz'a ertelediler. müttefiklerin olası bir italya çıkarması tehdidi karşısında hitler de saldırıyı birkaç kez erteledi.

alman saldırısının arkasındaki temel prensip (almanların genelde başarılı olduğu) kıskaç harekâtıydı. alman ordusu’nda cannae savaşı benzeri taktikler oldukça geniş kabul görmektedir ve yıldırım savaşı taktik ve araçlarıyla bu tarz taktikler çok daha etkili olmaktadır. yıldırım savaşı, siklet merkezi oluşturmaya, düşmanı şaşırtmaya, dengesini bozmaya, kumanda ve ikmal bütünlüğünü bozmaya ve tercihan tüm düşman kuvvetlerini savaş alanında imha etmeye dayanır.

ancak, bu tip yarma harekâtında taarruz, eğer beklenmedik noktalardan yapılırsa başarı kolayca elde edilebilirdi; tıpkı almanların 1940'ta ardenlerde, 1941'de kiev'de ve 1942'de stalingrad ve kafkaslara doğru yaptıkları harekât gibi. okh'nin kursk çıkıntısına karşı planladığı zitadelle harekâtı sürpriz faktörünü ortadan kaldırıyordu : en basit askeri strateji bilgisine sahip biri bile almanlar için en bariz hedefin kursk çıkıntısı olduğunu söyleyebilirdi. bazı alman komutanlar, özellikle de heinz guderian bu fikri sorguluyorlardı. guderian hitler'e şöyle sormuştu:

"kursk'a saldırmak, hatta o sene doğuda saldırmak gerekli miydi? herhangi bir kimsenin kursk'un yerini dahi bildiğini sanıyor musun? bütün dünya bizim kursk'u alıp almamızı önemsemiyor. bizi bu sene kursk'a saldırmaya, dahası doğu cephesinde saldırıya geçmeye zorlayan sebep nedir?." belki de daha şaşırtıcı bir şekilde hitler şöyle cevap verdi : "biliyorum. bunun düşüncesi bile midemi kaldırıyor."

alman kuvvetleri 17 panzer ve panzergrenadier tümeni de dahil olmak üzere 50 tümenden oluşuyordu. bunların arasında, 2. ss panzer kolordusu olarak yapılandırılan waffen ss tümenleri 1. ss panzer tümeni "leibstandarte ss adolf hitler", 2. ss panzer tümeni "das reich" ve 3. ss panzer tümeni "totenkopf" ve heer'e bağlı seçkin "großdeutschland" tümeni de vardı. yüksek komuta bütün tanklarını, tiger ı ve yeni panther tanklarını ve kundağı motorlu top olarak kullanılmak üzere yeni ferdinand tank avcılarını bu bölgede yoğunlaştırmışlardı. aynı zamanda mevcut hava kuvvetlerinin ve topçu birliklerinin önemli bir kısmını da buraya yığmışlardı. general von lauchert’in 48. panzer kolordusu’na, toplam 200 panther gönderilmesi, 23 – 29 haziran’a kadar gerçekleşmedi. iki panther, trenden indirilirken motorlarında yangın çıkması sonucu, daha muharebe alanına ulaşmadan savaş dışı kaldı. kursk muharebesi başladığında, 5 temmuz 1943 tarihinde, kullanılabilir durumda sadece 184 panther, cephede bulunuyordu. iki gün içinde muharebe edebilir durumdaki panther tankının sayısı 40’a düşmüştü.

almanların aldatma planında büyük formasyonlara, savunmaya yönelikmiş gibi isim vermek de vardı. örneğin, 9. ordu'ya "festungsstab ıı", 2. kale muhafızları adı verilmişti. walter model, kalabalık alman tanklarının motor sesi kaydının da yapılmasını emretmişti. bu kayıtların büyük hoparlörler aracılığıyla yayınlanarak alman tanklarının nerede toplandığı hususunda sovyetlerin aklını karıştırması hedefleniyordu. birçok alman zırhlı muharebe aracı, sadece bu harekâtta kullanılmak üzere yeni tümen işaretleriyle boyanmıştı. yine de bu aldatma tedbirleri genelde başarısız oldu.

sovyet zis-3 76 mm tümen topu, hedefi vurduktan sonra atış sesinin gelmesinden dolayı almanlar tarafından ratsch-bumm takma adı konulmuştur.

kızıl ordu da başlayacak oldukları kendi yaz taarruzlarını planlamaya başlamışlardı ve almanların bu planlarını karşılayacak tarzda bir plan hazırladılar. jukov, anılarında planın, 12 nisan 1943 tarihinde stalin'le yapılan, vasileskiy ve antonov da hazır bulunduğu bir toplantıda oluştuğunu anlatmaktadır. bu toplantıda kursk çıkıntısında derinlemesine bir savunma yapılması, ana ilke olarak belirlenmiştir. ayrıca yüksek karargah ihtiyatının (step cephesi) oluşturulması da karara bağlanmıştı. planın devamında oryol ve harkov önlerindeki saldırılar cepheyi düzleştirecekti ve muhtemelen pinsk bataklıkları civarında bir yarma gerçekleşecekti.

ancak sovyet komutanların alman planları konusunda ciddi endişeleri vardı. önceki alman saldırılarının birçoğunda seçilen hedef bölgeleri, stavka tarafından öngörülememiş ve kızıl orduyu hazırlıksız yakalamıştı, fakat bu kez kursk çok belirgin bir hedef olarak görünüyordu.

moskova, alman planları hakkında bilgiyi isviçre'deki "lucy" 'nin casus şebekesi aracılığıyla almıştı. ancak bu aslında fazladan bir bilgi akışıydı, zira mareşal jukov, cephede yaptığı gezilerde cephe komutanlarına emir vererek hava ve yer keşiflerini hızlandırmıştı. bu keşiflerde elde edilen bilgiler ve tutsak sorgulamaları, alman cephe gerisinde faal durumdaki partizanların ve yerli halkın sağladığı bilgiler daha sonra değerlendirildi. sonuçta stavka'ya (kızıl ordu genelkurmayı), almanların ana kuvvetlerinin, cephenin merkez kesiminde olduğunu saptamış oldu. daha 8 nisan'da jukov, stalin'e yazdığı mektupta alman saldırısının yerini ve izlenmesi gereken stratejiyi belirtmişti. söz konusu mektupta alman kuvvetlerinin cephe ve gerisindeki konuşlanmaları konusundaki bilgileri özetliyor ve jukov şöyle diyordu:

...büyük ihtiyatlardan yoksun olması nedeniyle düşman, 1943 ilkbaharı ve yazının ilk yarısında yapmak isteyeceği büyük taarruzu daha dar bir cephede sınırlamak zorunda kalacaktır... merkez, voronej ve güneybatı cepheleri karşısındaki şimdiki düzenlerini gözönüne alarak, bu üç cephe bölgelerindeki kuvvetlerimizi yenilgiye uğratma ve böylece moskova'yı, kente daha yakın bir noktadan kuşatmak için ... asıl taarruz harekâtını bu üç cepheye yönelteceği kanısındayım... düşmanı durdurmak için harekâtın ilk günlerinde saldırıya geçmeyi tavsiye etmiyorum. düşmanın savunmamıza çarpmasını bekleyip tanklarını imha ettikten sonra taze yedek kuvvetlerimizi ileri sürerek genel taarruza geçip ana kuvvetlerinin işini bitirmemiz daha uygun olur.

bu ana kadar savaşın gidişatı, almanların hücuma dayalı başarısı şeklindeydi. blitzkrieg kızıl ordu da dahil bütün düşmanlarını alt etmişti. diğer taraftan her iki kış taarruzu da sovyet saldırılarının da iyi işlediğini göstermişti. yine de, jukov başta olmak üzere stavka'nın kurmay subaylarından bazıları, almanların saldırarak kendilerini tüketmeleri taraftarıydı. bununla birlikte cephe komutanlarından bazıları halen, önleyici bir taarruzdan yanaydılar. merkez cephe karargâhı'nın 10 nisan 1943 tarihli raporunun son bölümünde, batı, merkez ve bryansk cephesi kuvvetlerinin topluca oryol bölgesini hedef alan bir önleyici taarruza girişmeleri önerilmekteydi. mayıs ortalarında ise voronej cephesi komutanı vatutin ve cephe'nin siyasi komiseri kruşçev, almanların belgorod - harkov bölgesinde toplanmakta olan kuvvetlerine karşı önleyici bir taarruzu önermişlerdi. öte yandan yine mayıs ayı ortalarına kadar stalin, taarruz ya da savunma konusunda kararsızdı. sonuçta, vasilevskiy ve antonov'un desteğini alan, jukov'un fikri tartışmanın yönünü belirlemişti. kuşkusuz bu sonuçta, bir önceki yıl izyum köprübaşı taarruzu'nun deneyiminin de etkisi olmuştu. alman yaz taarruzları, başlamadan önce bir taarruzla engellemek ve böylece stratejik inisiyatifi ele geçirmek amacıyla harkov bölgesinde girişilen taarruz, acı bir yenilgiyle sonuçlanmıştı.

almanların taarruzu sürekli ertelemesi sovyetlere savunmalarını hazırlamak için 4 ay verdi ve her geçen günle birlikte çıkıntıyı dünya üzerinde en ağır savunulan yerlerden biri haline getirdiler. merkez cephesi ve voronej cephesi savunma hatlarını dolduruyordu ve step cephesi yedek kuvvet olarak bekliyordu. kızıl ordu ve binlerce sivil 175 km. derinliğinde bir savunma hattı oluşturacak şekilde yaklaşık 1 milyon mayın döşeyip 5.000 km. uzunluğunda siper kazdılar. ilaveten, 1.300.000 personel, 3.600 tank, 20.000 top ve 2.792 uçaktan oluşan devasa bir ordu yığınağı yaptılar. bu güç, insan gücü olarak sovyet ordusunun %26'sına, havan ve topçularının %26'sına, savaş uçaklarının %35'ine ve zırhlı birliklerinin %46'sına denk geliyordu. nüfus ve endüstriyel kapasite farklılığı ve almanların tank üretiminin sürekli sekteye uğraması sonucu kızıl ordu birliklerini almanlardan daha hızlı oluşturabiliyordu; her geçen ay asker ve araç gereç bakımından farkı daha da açıyorlardı. almanlar sovyetlerin de kursk bölgesinde hızla yığınak yaptıklarını öğrenmişlerdi ve daha fazla panther tankının cepheye getirilebilmesi için taarruzu erteliyorlardı.

çıkıntının savunmasında görevlendirilen güçlerin çoğu stalingrad muharebesinde de görev almışlardı, dolayısıyla deneyimli savaşçılardı, bundan başka kızıl ordu 1943'ün ilk yarısında 1 milyon yeni asker daha tertip etmişti. böylece kızıl ordu, stalingrad'daki kayıplara rağmen 1942'dekinden daha güçlüydü. almanların saldırı noktasını belirlemekle saldırının başlaması arasında geçen süre yeni askerlere normalden çok daha uzun bir eğitim süresi tanımıştı.

geliştirilmiş la-5 ve yak-9 uçaklarının katılmasıyla hava orduları güçlendirilmişti. hava kuvvetleri yeniden örgütlenmiş, 8 yeni bombardıman kolordusu teşkil edilmişti. bu düzenlemeler sonucunda her cephe, 700 - 800 uçaktan oluşan kendi hava ordularına sahip olmuşlardı.

çıkıntıdaki topçu yoğunluğu sıradışıydı; piyade alayından daha çok topçu alayı vardı. kızıl ordu, saldıran alman birliklerini mayın ve topçu bileşimiyle imha etmeye kararlıydı. obüsler alman piyadesini durdururken, 45 mm, 57 mm ve 85 mm çekili tanksavar topları ve 76mm tümen topları tankları imha edecekti. 13. ordunun bölgesinde (çıkıntının kuzey kanadında, alman 9. ordusu'nun karşısında) kilometreye düşen tanksavar topu sayısı 23,7 idi. güneydeki sovyet 6. ordusu ile 7. muhafız ordusu'nun bölgesinde ise kilometreye 10 top düşüyordu. sovyet yapımı ilk kundağı motorlu toplar, bu tarihlerde cephelere gönderildi.

savaş alanının kızıl ordu istihkamcıları tarafından hazırlanması olağanüstüydü. raporlara göre savunulan bölgeye 503.993 anti-tank ve 439.348 anti-personel mayını döşenmişti. ortalama olarak, cephe boyunca her bir kilometrelik derinliğe 1.500 anti-tank ve 1.700 anti personel mayını düşüyordu. çatışmaların geçtiği bölgelerde kilometre başına 1.400'den aşağı düşmüyordu ve bazı yerlerde 2.000'e kadar çıkabiliyordu. kızıl ordu mühendisleri ayrıca kilometrelerce siper kazıp dikenli tel döşemiş, tank engelleri inşa etmiş ve binlerce havan ve top mevzisi hazırlamışlardı.

sovyet aldatma taktikleri, tıpkı almanlarınki gibi, oldukça ayrıntılıydı, ancak almanların aksine sovyetlerinki genelde başarılıydı. alman istihbaratını şaşırtmak için sahte mevkiler hazırlandı, maket uçaklar sahte havaalanlarına yerleştirildi ve uydurma telsiz muhaberesi yapıldı. gerçek mevzilerin ve mayın tarlalarının kamuflajı mükemmeldi; alman birliklerinin mayın tarlalarını ya da gömülü top mevzilerini fark etmeleri araçlarının patlamasıyla oluyordu.

tüm bu savunma hazırlıkları, mayıs 1943 ayı ortalarında netleşen sovyet planının ilk evresini oluşturmaktaydı. aslında ruslar, alman genel taarruzuna hazırlanmayı, oldukça geniş kapsamda ele almışlardı. bir bakıma, kendi yaz – sonbahar genel taarruz planlarını yapmışlardı;

planın ilk evresi, kursk çıkıntısının olabildiğince tahkim edilmesi ve savunulmasıydı. savunma, pasif olarak ele alınmamış, gerektiğinde hareketli savunmanın gerekleri için de hazırlık yapılmıştı. buna göre, merkez ve voronej cepheleri, elde bulunan tüm ihtiyatlarla, özellikle zırhlı birliklerle karşı taarruzlar yapılacaktı.
planın ikinci evresi, alman kuvvetleri iyice yıprandığında, sovyet cepheleri belgorod – harkov ve oryol genel istikametlerinde kendi genel taarruzlarını başlatacaklardır.
planın üçüncü evresi ise, derin hedefli taarruzlardı.

planda cephelere verilen görevler şöyledir;

merkez cephesi, kursk çıkıntısının kuzey yanını savunacaktır. alman kuvvetlerinin taarruz hızı kesildiğinde batı ve bryansk cephesi kuvvetleriyle birlikte oryol genel istikametinde taarruz edecektir.
voronej cephesi, kursk çıkıntısının güney kesimini savunacaktır. daha sonra step cephesi ile güneybatı cephesi’nin sağ kanat kuvvetleriyle, belgorod – harkov genel istikametinde karşı taarruza geçecektir.
step cephesi merkez ve bryansk cepheleri gerisinde, livny – kışen nehri – bely kolodez hattında bulunacak, cephelerde bir yarılma olduğunda bu hatta savunma durumu alacak ve genel karşı taarruza katılmak için hazır bulunacaktır.

sovyet hava kuvvetleri'nin durumu

kızıl hava kuvvetleri 1941-1942'de 36.900 uçak kaybetmişti. ancak sovyet uçak endüstrisi uçak kaybını telafi etmeyi başarmış ve ı-16, mig-3 ve lagg-3 gibi eski modellerden kurtulmuştu. kursk muharebesi'nde en çok kullanılan sovyet uçak modelleri yak-1, yak-7b ve la-5 olmuştur. la 5fn hem bf 109 hem de fw 190'a denk sayılırdı. bununla birlikte, pilot eğitimi kısa ve derinlikten yoksundu. 1942'de eğitilmiş olan 13.383 sovyet pilotu muharebeye girmeden önce sadece 13-15 saat uçuş eğitimi almıştı. sturmovik ve bombardıman pilotları sırasıyla 18 ve 15 saat eğitim almışlardı. sovyet bombardıman ve yer saldırı pilotlarının sadece %7'si kursk muharebesi öncesinde çatışma görmüştü. çoğu pilot savaşta kullanacakları uçaklarda eğitilmek zorunda kalmıştı. buna bağlı olarak 1943 yazına kadar sadece kazalarda 10.600 uçak kaybetmişlerdi. üst kademelerde kızıl hava kuvvetleri'nin kursk bölgesindeki başkomutanı general polkovnik aleksandr novikov gibi yetenekli subaylar vardı. ancak alt kademelerdeki tecrübe eksikliği büyük kayıplara yol açtı.

kursk muharebesi sonrasında sovyet havacılığı kara kuvvetleriyle koordinasyonunu hızla geliştirdi. ayrıca pilotlar daha iyi eğitim almaya başladılar. sonuç olarak sovyetler çok yetenekli avcı pilotlarından oluşan kızıl sancak birliklerini kurabildiler. kursk muharebesi'nden sadece 6 ay sonra sovyet-alman uçak kaybı oranı 4:1 den 1,5:1 e kadar düştü. ancak önceki yüksek kayıp oranının nedenlerinden biri sovyet pike-bombardıman ve avcı-bombardıman pilotlarına luftwaffe tarafından saldırıya uğradıklarında bombayı bırakmadan kaçmaları veya çatışmaları yönünde verilen emirdi. bu durum yeniden değerlendirilerek emir geri çekilene kadar çok fazla (ve gereksiz) kayıp verildi.

sovyet hava kuvvetleri alman hazırlıklarının sekteye uğratılmasında önemli rol oynadı. 17 nisan 1943'te güney orşa'daki bir alman havaalanına düzenlenen akında 5 ju 88 keşif uçağı ve 3 do 17/do 217 imha edildi. üç gün sonra, 10 üst düzey keşif uçağı daha etkisiz hale getirildi. alman keşif kuvvetleri iyice zayıflatılmıştı.

luftwaffe de ana harekât öncesi çalışıyordu. gorkovski avtomobilni zavod (gaz)'daki tank fabrikası haziran 1943'te bir dizi hava akınının hedefiydi. 4/5 haziran gecesi kampfgeschwader 1 (kg-1), kg-3, kg-4, kg-55 ve kg-100 e bağlı he 111ler 179 ton bomba bırakarak binalara ve üretim hatlarına ağır hasar verdiler. gaz'ın 1 no'lu tesisinin 50 binasının hepsi, 9.000 metre konveyör, 5.900 parça ekipman ve 8.000 tank motoru imha edilmişti. ancak, almanlar hedef seçiminde hata yapmıştı. gaz'ın 1 no'lu tesisi sadece t-70 hafif tanklarını üretiyordu. en büyük ikinci t-34 üreticisi olan 112 no'lu fabrika üretimine hasarsız devam etti. sovyet üretim tesisleri 6 hafta içinde tamir edildi. 112 no'lu fabrika 1943'te 2.851 adet, 1944'te 3.619 adet ve 1945'te 3.255 adet t-34 üretti. luftwaffe, gorki (bugünkü nijni novgorod)'de bulunan gorki top fabrikasını ve la 5fn'lerin üretildiği uçak fabrikasını da vuramadı. luftwaffe sovyet hazırlıklarını baltalamayı başaramamıştı.

1-4 haziran 1943 günleri, tarafların kursk civarında, karşılıklı giriştikleri hava taarruzlarıyla geçer. 1 haziran'da sovyet hava kuvvetleri oryol, bryansk ve smolensk’deki alman havaalanlarına, ulaşım hatlarına saldırdılar. ertesi gün kiev ve roslavl’a hava saldırıları düzenlediler. aynı gün luftwaffe de kursk bölgesindeki sovyet mevzilerini bombaladı. 4 haziran'da da moskova'nın gerisindeki gorki'deki sovyet tank fabrikalarını bombaladılar.

almanların kendilerini hazır hissetmeleri 4 ay sürdü ve bu arada yeni panther tanklarından 200 adedini (ancak teknik problemler nedeniyle harekatın başında sadece 40 tanesi hazırdı), 90 ferdinand tank avcısını ve uçabilecek durumdaki 79 hs 129 yer saldırı uçağını cepheye getirebilmişlerdi. ayrıca 270 tiger ı, panzer ıv'lerin yeni modelleri ve hatta bir miktar ele geçirilmiş t-34 tankı da hazırlamışlardı. toplamda 3.000 tank ve kundağı motorlu top, 2.110 uçak ve 900.000 personel yığmışlardı. almanların o güne kadar bir araya getirdiği en büyük güçlerden biri haline gelmişti. buna rağmen hitler yeterli olup olmadığından şüpheliydi.

bu sırada, batı avrupa'daki müttefik hareketliliği alman askeri gücü üzerinde ciddi etki yapıyordu. her ne kadar kuzey afrika'daki muharebeler kızıl ordu'nun uzun zamandır ısrar ettiği "ikinci cephe" açılması isteğini karşılamıyorsa da, 1942'nin sonları ile 1943 başlarındaki luftwaffe kayıplarının %40'ı malta ve tunus üzerinde gerçekleşmişti. alman hava üstünlüğü artık garanti değildi. sovyet hava kuvvetleri luftwaffe'ye sayısal üstünlük kurmaya başladığı gibi teknolojik kalitede de yakalamıştı. her iki hava kuvveti de tankları imha edebilecek yer saldırı uçaklarına sahipti: sovyet ıl-2 sturmovik ve alman junkers ju 87g.

taarruzun başlangıç tarihi, hazırlıklardaki gecikmeler nedeniyle sürekli erteleniyordu. nihayet 1 temmuz'da, saldırının 5 temmuz'da başlayacağı emri yayınlandı. ertesi gün, mareşal vasilyevski cephe komutanları vatutin, rokossovski ve konev'i uyararak uzun zamandır beklenen alman taarruzunun 3-6 temmuz arasında bir gün başlayacağını haber verdi. aylardır sovyetler, hermann göring'in havacılık bakanlığında bile bağlantıları olduğu iddia edilen kızıl orkestra casus organizasyonundan alman taarruz planları hakkında bilgi alıyorlardı.

ilk çarpışmalar 4 temmuz 1943'te güneyde, 4. panzer ordusu 5 temmuz'daki ana saldırı öncesi sovyet ileri karakollarını temizlemeye çalışınca başladı. böylece sürpriz unsurunu feda etmiş oldular. alman saldırısının başlamakta olduğuna dair raporlar alan merkez cephesi komutanı rokossovski, 5 temmuz gecesi sabaha karşı saat 02:20'de alman mevzilerini bombalamasını emretti. "yüksek başkomutan yardımcısı" olarak rokossovski'nin karargahında bulunan jukov da emri onaylamıştır. hemen ardından stalin'le yaptığı telefon görüşmesinde, onun da onayını almıştır.

öğleden sonra, stukalar kuzeydeki sovyet cephe hattında 10 dakika içinde 3 km genişliğinde bir delik oluşturup eve dönerken alman topçusu bombardımana devam etti. hoth'un "zırhlı öncü" 'sü 3. panzer kolordusu zavidovka'daki sovyet pozisyonlarına doğru harekete geçti. aynı anda, "großdeutschland" tümeni sağanak yağmur altında butovo'ya saldırdı ve 11. panzer tümeni butovo etrafındaki hakim tepeleri ele geçirdi. butovo'nun batısında çarpışma daha şiddetli oldu ve sert sovyet savunmasıyla karşılaşan "grossdeutschland" ve 3. panzer tümeni gece yarısına kadar hedeflerine ulaşamadılar. 2. ss panzer kolordusu gözetleme noktalarını ele geçirebilmek için saldırıya geçti ve o da, alev püskürtücü ile donatılmış birlikler müstahkem mevzileri temizleyene kadar güçlü bir direnişle karşılaştı.

saat 2:30'da, kızıl ordu kuzey ve güneyde topçu bombardımanıyla karşılık verdi. 3.000'den fazla topla yapılan bu bombardıman bütün harekâtın topçu cephanesinin yarısını harcadı. kuzeyde, merkez cephesi topçuları alman topçu mevkilerine ateş açtı ve 100 alman top bataryasından 50'sini bastırmayı başarınca taarruzun ilk gününde almanlar zayıf bir topçu desteği sağlayabildiler. bu bombardıman alman birliklerinin organizasyonunu bozarak 5 temmuz'da farklı zamanlarda saldırıya geçmelerine neden oldu. güneyde, kızıl ordu toplarını alman piyade ve tanklarının toplanma noktalarına karşı kullandı. alman saldırısını kısmen geciktirdi ancak az zayiat verdirdi.

ana çarpışmalar: kuzey

hemen ertesinde almanlar 5 temmuz 1943 günü sabaha karşı saat 05:30’da kursk’da saldırdılar. kuzeyde, general walter model komutasındaki yedi zırhlı tümen, iki mekanize tümen ve dokuz piyade tümeni, oryol yönünden taarruza geçer. güneyde von manstein komutasındaki on zırhlı tümen, bir mekanize tümen ve yedi piyade tümeni ise belgorod’dan kuzey ve kuzey doğu yönünde harekâta giriştiler. toplam 17 zırhlı, 3 mekanize ve 16 piyade tümeninden oluşan toplam 36 tümenle taarruza girişmişlerdir.

bir hafta boyunca almanların birbiri ardına giriştikleri sert saldırılar rusların inatçı savunmalarını yaramamıştır. alman kuvvetleri, sovyet ordularının geride mevzilenmiş ana unsurlarına ulaşamadılar. alman panzer birlikleri, mayın tarlalarında, yoğun topçu ateşi altında ve sovyet tanklarının taarruzlarında eridiler. sonunda geri çekilmek zorunda kalmışlardır.

kursk muharebesi, almanlar açısından doğu cephesinde artık büyük çaplı bir taarruz umutlarının tümüyle yok olduğu bir dönüm noktasıdır.

gerçek harekât 5 temmuz 1943'te başladı. alman taarruzunun kesin başlangıç zamanını bile bilen kızıl ordu hava kuvvetlerini kullanarak bölgedeki luftwaffe hava üslerine yoğun bir saldırı başlattı. bu, harekatlarının ilk saatlerinde yakın hava desteğini ortadan kaldırmaya çalışan klasik alman taktiğine karşı yapılmıştı. sonraki birkaç saat muhtemelen gelmiş geçmiş en büyük hava muharebesine sahne oldu.

kızıl ordu saldırının koordine edilmesinde çuvalladı. avcı uçakları çok erken havalanmışlardı ve alman hava üslerine bombardıman uçaklarından daha önce varınca yakıt yetersizliği yüzünden bombardıman uçakları gelmeden önce geri dönmek zorunda kalmışlardı. bu erken harekete geçmenin daha da olumsuz bir sonucu oldu. sovyet uçakları alman havaalanlarına ulaştığında, alman uçakları havalanmış bulunuyordu. sonuçta bu hava akını, alman uçaklarını yerde imha etmeyi başaramamış oldu. alman avcı uçaklarının havalanarak yaklaşan saldırganları karşılamasını engelleyecek hiçbir şey yoktu; kızıl hava kuvvetleri 120 uçak kaybetti.

luftwaffe kuzeydeki sovyet mevzilerine top yekün bir saldırı başlatırken sovyet konuşlandırma hataları almanlara başlangıç aşamasında hava üstünlüğü verdi. bunun ana alman saldırısı olup olmadığından emin olamayan korgeneral rudenko alman uçak dalgalarını karşılamaları için avcı uçaklarının sadece üçte birini havalandırırken gerisi yerde bekledi. sayıca ezilen sovyet uçakları kendi cephe arkalarında çatışmaya girmek zorunda kaldılar ve ağır kayıplar verdiler. alman avcı uçakları muharebe alanının üzerinde sovyet önlemesini engellemek için bombardıman uçakları ve stuka 'ların ilerisinde uçtular. stuka ve kampfgruppen (bombardıman filosu), onların koruma perdesi gerisinde, sovyet mevzilerine serbestçe saldırdılar. sovyetler hava kuvvetlerini parçalar halinde devreye soktu ve ağır kayıplar verdiler.

6 temmuz'da, kuzey sektöründe devasa hava savaşları yapıldı. ancak, sovyetlerin hava-kara koordinasyonunu sağlayacak danışman subayları olmadığından etkinlikleri büyük darbe yedi. karşı saldırıya geçen sovyet birlikleri çok çabuk toprak kazanıyordu ama hava kuvvetlerine bilgi vermek için etkili bir haberleşme sistemi olmadığından sovyet bombardıman uçakları sovyet birliklerince geri alınmış bölgeleri bombalayarak zayiata neden oluyorlardı. başlangıçtaki hava muharebeleri luftawaffe nin hava üstünlüğü sağlayamasa da 47. panzer kolordusunun bölgesinde sayısal dengeyi kurabilmesini sağladı. luftwaffe 1. hava kolordusu'nun büyük kısmını bu sektörde görevlendirmişti. sovyet 17. muhafız piyade kolordusu "20-30 hatta bazen 60-100 uçaklı formasyonlarda beliren düşman hava kuvvetleri muharebede belirleyici rol oynadı" şeklinde rapor vermişti. ilk günde sovyetler ağır kayıplar verdiler. 16. hava ordusu 91 uçak kaybetmişti (22 adet sturmovik, 9 adet a-20 havoc ve 60 avcı). almanların ordularına verdiği hava desteği çok önemliydi. sovyet 19. müstakil tank kolordusunun savaş günlüğünde şöyle yazılmıştı:
“ saldırıya geçen tanklarımız düşmanın topçusundan ve gizlenmiş ağır tanklarından açılan ateşle ve sayıları 100'e varan uçakların bombalarıyla karşılaştılar. sonuç olarak, ağır kayıplar da verdiklerinden tugaylarımız çatışmadan çekilerek savunma pozisyonu almaları emredildi.

bununla birlikte sovyetler 6 temmuz'da dikkate değer bir başarı da yakaladılar. 16. hava ordusu'na bağlı sturmovikler alman avcı uçakları üslerine döndükten sonra muharebe alanına geldiler. 47. panzer kolordusu mevzilerinden çıkmış 17. muhafız piyade kolordusuna ve 16. tank kolordusuna saldırıyordu ve açıkta olduklarından hava saldırısına karşı korumasızlardı. sovyet saldırısı 47. panzer kolordusunun tankları için ölümcül oldu. altı metreye kadar alçalan sovyet filosu 20 kadar tankı imha edip 40'ına hasar verirken sadece bir ıl-2 kaybettiler.

luftwaffe yakıt sıkıntısıyla da karşı karşıya kalmıştı ve sorti sayıları daha 6 temmuz'da azalmaya başlamıştı. 5 temmuz'da stuka ve bombardıman uçakları sırasıyla 647 ve 582 sorti yapmışken bu rakam 6 temmuzda 289 ve 164 sortiye düştü. çoğu alman sortisi avcı uçaklarınca yapılıyordu; her ne kadar sovyetlere karşı üstünlüklerini devam ettirseler de sovyet hava kuvvetlerinin devam eden baskısı luftwaffe ve heer'e darbe indirmeye başlamıştı.

7 temmuz'da sovyet 16. hava ordusu, alman 1. fliegerdivisiondan daha az sorti yapmıştı (1.185'e karşı 1.687), ama bazı istisnalar hariç, daha fazla ağır kayıplar vermeden alman kara kuvvetlerine ciddi hasar verdiler. 16. hava ordusu'nun filoları 60 alman tankı ve 34 motorlu aracı imha ederken hiç kayıp vermediler. kuzey sektöründe 7 temmuz'da 6 alman fw 190 kaybına karşı sovyet bombardıman ve yer saldırı uçağı kaybı 30 idi.

luftwaffe de az kayıpla etkili operasyonlar düzenleyerek 14 sovyet tankı, 60 motorlu araç, 22 top ve 8 mühimmat deposu imha etmişti. ayrıca 22 tanka hasar verilmiş ve 25 top "susturulmuştu". kuzey kanadı üzerindeki ilk 3 günlük çarpışmalarda luftflotte 6 39 uçak kaybına karşı 386 sovyet uçağı düşürmüştü.

kuzeyden saldıran alman 9. ordu'su 5 temmuz'da hedeflerinin gerisinde kalmıştı. saldırı noktası kızıl ordu merkez cephesince doğru olarak tespit edilmişti. 45 km genişliğinde bir cephede saldırıya geçen almanlar kendilerini mayın tarlalarının arasında sıkışmış vaziyette buldular ve ağır topçu ateşi altında istihkamcıların gelip mayınları temizlemesini beklemek zorunda kaldılar. her ne kadar, mayın tarlasında temiz bir yol açmak için birkaç tane uzaktan kumandalı goliath ve borgward mayın temizleme aracı varsa da genelde başarılı olamadılar. mayınları temizleseler bile takip eden tanklara temiz yolu gösterecek bir işaretleme sistemleri yoktu. kızıl ordu birlikleri mayın tarlalarını hafif silahlar ve toplarla ateş altında tutarak alman istihkamcıların mayınları elle temizlemelerini geciktirdiler; kızıl ordunun mayın tarlalarındaki alman kayıpları ağır oldu. örneğin, alman 653. ağır panzerjäger (tank avcısı) taburu saldırıya 49 ferdinand tank avcısı ile başlamıştı; 37'si 5 temmuz'da saat 17:00'dan önce kaybedilmişti. gerçi kaybedilen araçların çoğunluğu imha olmamış hareket kaybı nedeniyle saf dışı kalmıştı, ama yine de tamir edilene kadar çatışmadan uzak kaldılar. hareketsiz kaldıklarında alman savaş gücüne hiçbir katkıları olmadığı gibi kızıl ordu topçusu için de kolay hedef oluyorlardı. almanlar ilerleyişte oldukları için tamir edilebilir her araç yeniden savaşa dönebilirdi.

almanlar, özellikle ferdinand 'larda olmak üzere tank imha edicilerdeki bir eksikliğin farkına vardılar. sovyet tanklarına karşı orta ve uzun menzilde çok başarılı olmalarına rağmen birliğin geri kalanından ayrı düştüklerinde kendilerini düşman piyadesinden koruyacak ikinci bir silahları yoktu. (alman tankçılarının buna kendilerince bir çözüm bulduklarına dair ifadeler vardır. ferdinand mürettebatı yanlarına bir mg 34 alıyorlardı ve düşman piyadesine ateş etmek için bunu kamadan top namlusunun içine sokuyorlardı.). guderian'ın günlüğünde şöyle yazmaktadır:
“ düşman piyade hatlarına girdiklerinde kelimenin tam anlamıyla topla bıldırcın avlamak zorunda kalıyorlardı. imha etmek şöyle dursun düşman piyadesini ve makineli tüfeklerini etkisiz hale bile getiremediklerinden piyadelerimiz onları takip edemiyordu. sovyet top mevzilerine ulaştıklarında tamamen kendi başlarına kalıyorlardı.

ancak bu durumun savaşın gidişatı üzerinde belirleyici bir rol oynamadığı açıktır. bu silahların, piyade ve zırhlı araçların desteği olmadan ileri hatlarda kullanılması sonucu ortaya çıkan, bölgesel bir komuta hatasıdır.

9. ordu'nun ilerleyememesinde çeşitli faktörler rol oynadı. sovyet savunma planlaması ve almanların kuvvetleri bir noktaya odaklayamaması ana faktörlerdendi. alman tankları toplu halde kullanılmak yerine parça parça kullanıldı ve çoğu zaman da piyade desteğinden yoksundu. sovyet savunma hazırlıkları diğer bir önemli faktördü. mareşal rokossovski komutasındaki merkez cephesi almanların muhtemel saldırı noktalarını doğru tespit ederek buraları ağır tahkimatlarla güçlendirirken diğer yerleri zayıf bıraktılar. alman taarruzunun ağırlığını en fazla göğüsleyen sovyet 13. ordusu merkez cephesi'nin diğer birliklerinden asker ve tanksavar topu sayısı bakımından kat kat üstündü ve bütün çıkıntıdaki en sert savunma hattını tutuyordu.

9. ordu'nun bir başka şanssızlığı ise sovyet yüksek komutasının planlama hatası yaparak, alman ana saldırısının kuzeyden merkez cephesi'ne yapılacağını düşünmeleri ve bu bölgeye daha fazla kuvvet yığmaları oldu. merkez cephesi de taktik derinlikte (20 km derinlikde) savunmayı tercih etti ve cephe hattın hemen gerisinde daha az bir kuvvet bıraktılar. bunun sonucunda alman birlikleri mayınlarda ve topçu ateşi altında hırpalanırken, önemli ölçüde sovyet gücünü imha etme olanağına sahip olamadı. walter model'in ordusunda manstein'ın emrindekinden daha az tank vardı bunun nedeni manstein'in, kendi kuvvetlerinin kuzeyinde konuşlanmış olan bryansk cephesi'nden, bir karşı taarruza girişebilecekleri nedeniyle çekiniyor olmasıydı. bunun üzerine general model, bryansk cephesi'nin olası bir karşı taarruzunu önlemek için elindeki en güçlü kolordu grubu olan (2. panzer tümeni ve 1. mekanize tümen) korpsgruppe esbecki, cephe hattı gerisine yerleştirmeye karar verdi. general model'in kendi zırhlı güçlerini taarruzda toplamamış olmasının, kursk çıkıntısına yönelen alman kuzey kıskacını zayıtlattığı söylenebilir. son olarak da 9. ordu serbest birlikler yerine zaten sovyetlerle karşı karşıya olan piyade birlikleriyle saldırıya geçmek zorunda kalmıştı.

saldırının cephe genişliği ve alman ilerleyişinin derinliği incelendiğinde sovyet savunmasının başarılı olduğu görülmekteydi. 5 temmuz'da 45 km. genişliğinde bir cephede başlayan taarruz ertesi gün 40 km. genişliğe düşmüştü. bu, 7 temmuz'da 15 km.'ye, 8 - 9 temmuz'da ise sadece 2 km.'ye gerilemişti. her gün alman ilerleyişinin derinliği de azaldı : ilk gün 5 km. ilerleyen almanlar, ikinci gün 4 km. sonraki her gün ise en fazla 2 km. ilerleyebildiler. 10 temmuz itibariyle 9. ordu'nun ilerleyişi tamamen durmuştu.

sovyet savunmasının başarısı büyük oranda almanların pakfront (tanksavar cephesi) dediği ateş kontrol düzenine bağlıydı. on veya daha fazla tanksavar topu bir komutana bağlıydı ve aynı anda hepsi tek bir hedefe ateş ediyordu. bu mevziler yalnız alman piyadesine ateş açmak için emir almış yoğun havan ve makineli tüfek yuvalarıyla korunuyordu.

12 temmuz'da jukov kutuzov harekâtı'nın emrini verdi. 3. tank ordusu ve 11. muhafız ordusu'nun oluşturduğu güçlü sovyet birlikleri oryol çıkıntısı'nın kuzeyindeki zayıf alman savunmasını yarmayı başardı. alman 9. ordusu ve 2. panzer ordusu'nun kanatları artık tehdit altındaydı.

bir haftalık sert çarpışmalardan sonra wehrmacht sadece 12 km ilerleyebilmişti. 12 temmuz'daki sovyet karşı saldırısı, kutuzov harekâtı almanları zorda bırakmıştı : sovyet 11. muhafız ordusu alman 9. ordusu ve 2. panzer ordusu'nu tecrit edebilirdi.

sovyet taarruzunu durdurması için luftwaffe görevlendirildi ve bu karar iki alman ordusunu çembere alınmaktan kurtardı. tehlikeyi bertaraf etmek için luftwaffe büyük bir taarruz düzenledi. 16 temmuz'da, önceki günlerdekinin iki katı, 1.595 sorti düzenlediler. gündüz saatlerinde alman pike bombardıman ve yer saldırı filoları kızıl ordu zırhlılarına saldırırken kampfgruppen(muharebe grubu) ikmal hatlarını hedef aldı.

17 temmuz'da muharebe alanını temizlemek için yapılan denemeler devasa bir sovyet hava biriminin gelmesiyle sekteye uğradı. bunun sonucu olarak alman bombardıman uçakları daha yüksekten bomba bırakmaya başladılar ve isabet oranı azaldı. sovyet 16. hava ordusu organizasyonunu ve yer irtibatını büyük oranda geliştirmişti ve pilotlar da giderek taktik tecrübelerini artırıyorlardı. sayısal üstünlüklerini kullanan sovyetler alman pozisyonlarına 350 uçağa varan büyük hava akınları düzenlediler. taarruz büyük çaplı hava savaşlarının yaşanmasına neden oldu. alman bombardıman ve yer saldırı uçaklarının sınırlı operasyonları o gün yalnızca 24 sovyet tankını ve 31 kamyonu imha edebildi. ama alman avcı uçakları aynı gün 12 kayıp vererek 90 sovyet uçağı düşürdüler. alman 1. hava tümeni o gün 1.693 sorti yaptı.

diğer 1.100 sorti 18 temmuz’da yapıldı ve junkers ju 87’ler kızıl ordu tank birliklerine ağır kayıplar verdirildi; en az 50 tank.

luftwaffe 19 temmuz’da, kızıl ordu’nun khotynets’deki karşı taarruzunu durdurmak için bir hava operasyonu başlattı. kızıl ordu’nun bu saldırısı, yaşamsal önemdeki oryol - briansk demiryolu hattını ve iki alman ordusu arasındaki teması kesecekti. bazı stuka pilotları gün içinde altı çıkış yaptılar. fw 190 filoları 250 kg.lık bombalarla harekâta katılmışlardır. hs 129 ve ju 87 hafif bombardıman uçaklarından oluşan filolar, üç gün boyunca1. tank kolordusu’nun ve 70. tank tugayı’nın tanklarına saldırdı.

sovyet kayıpları öyle ağırdı ki geri çekilmek zorunda kaldılar. alman mevzilerine ulaşmak için gönderilen tanklar hızla geri çekilmiş oldu. filonun 19 temmuz’da 66 kayıpla 135 tankı imha ettiği bildirildi. sovyet 1. tank kolordusu’nun 20 temmuz’da sadece 33 tankı kalmıştı. alman orduları tuzaktan kurtuldu ve stavka, 3. tank ordusu’na çevirme harekâtını sürdürme, en azından 35. kolordu’yu imha etme emri verdi. luftwaffe bir kez daha kararlılıkla devreye girdi. bölgedeki sovyet avcı filolarının, luftwaffe’nin cephe boyunca ısrarlı atakları nedeniyle düzenleri bozuldu ve gün boyu süren saldırılarda yenilgiye uğradılar. luftwaffe’nin 1.500 çıkışında, 38 sovyet tankı, 85 araç, 8 tank çekici ve on dubalı köprü imha edilirken 13 uçak kaybedildi. general walter model, von greim’e gönderdiği teşekkür mesajında “luftwaffe’nin müdahalesi, ikinci bir stalingrad faciasını önlemekte kesinlikle belirleyici olmuştur.” demektedir.
kuzey'de savaşın sonu

9. ordu, luftwaffe tarafından oluşturulan bu elverişli durumu kullanarak geri çekilmeliydi. saldırıdaki görevleri bitmişti. panzerler bir siklet merkezi oluşturamadığı ve güney’deki kadar yoğun kullanılmadığı için, kayıplar güney’e göre daha hafifti, 5 temmuz – 14 temmuz arasında toplam zırhlı araç kayıpları 143 olmuştu. yine de bu, yeni asker ve silah akışı ile, kızıl ordu açısından beklenen sonuç değildi. düzenli çekilen kızıl ordu birliklerinden birkaç top ele geçirildi. sovyet karşı taarruzu model’i, iki alman ordusunun yok edilmesi riski ya da çekilmek ikilemi içinde bıraktı.

liddell hart'ın değerlendirmesi,
“ ...rusların asıl savunma hatlarında gedik açmayı başaramamıştı. bir haftalık muharebelerden sonra, panzer tümenlerinin güçleri azalmıştı. kanatlardan meydana gelebilecek tehditlerden dolayı paniğe kapılan kluge, panzer tümenlerini çekmeye başlamıştı.

taarruz, kuzey cephesi’ndeki gibi geniş çaplı hava harekâtlarıyla başladı. alman hava saldırıları sovyet 57. ve 67 muhafız tümenlerini kötü hırpaladı. luftwaffe dikkatini sovyet 6. tank kolordusu üzerine çevirerek 4. panzer ordusu’nu, hava korumasından mahrum bıraktı. havada sovyet üstünlüğünün sonucunda sovyet savunması güçlenmiş oldu ve bunun yanı sıra hava desteğinin eksikliği, großdeutschland tümeni’nin 350 tankından 270’i savaş dışı bıraktı. tümen, 80 tankla savaşı sürdürüyordu. daha sonra sovyet 2. tank kolordusu, 1. ss panzer tümeni "leibstandarte ss adolf hitler"'nin kanadına taarruz başlattı. çaresizlik içinde iki alman hava filosu, saldırıyı durdurmak için harekete geçti. hava filolarından biri fw 190 serisi avcı uçakları filosu, diğer ise hs 129 yer bombardıman uçaklarından oluşan filodur. uçaklar sd-2 anti-personel bombalarını kullanarak sovyet hafif zırhlı araçlarına ve askerlerine ağır kayıplar verdirttiler. luftwaffe’nin sovyet 2. tank kolordusu üzerine saldırıları şafaktan akşam karanlığına kadar sürdü. alman hava filosunda görev yapan yüzbaşı bruno meyer, “kaç tank vurduğumuzu saymak olanaksızdı.” diye yazmıştır. 2. tank kolordusu ağır kayıplar verdiği için onun yerine 5. tank kolordusu 2. ss panzer tümeni'ne taarruz başlattıysada başaralı olamadı ve ağır kayıplar verdi.

günü sonunda sovyet kayıpları ağırdı 90 araç ve 82 uçak kaybetmişlerdi, luftwaffe ise 11 uçak kaybetmişti. sovyetler gece olunca alman cephe gerisine yeni bir hava saldırı başlattılar. 2. ve 17. hava ordusu izleyen 24 saatte 269 çıkış gerçekleştirdi.

güneyde, sovyet voronej cephesi, 52. kolordu, 48. panzer kolordusu ve 2. ss panzer kolordusu ile oluşturulan alman 4. panzer ordusu karşısında, kuzey cephesi’ne oranla daha az başarılı oldu. 2. ss panzer kolordusu daha dar cephede iki kızıl ordu piyade alayına saldırdı. hoth komutasındaki 4. panzer ordusu’nun öncü zırhlı birlikleri savunma hatlarını ileri doğru zorladılar ve 6 temmuz’da yer yer 15 km. ilerleme sağladılar.

voronej cephesi'nin savunma planı, daha sonra eleştirilere konu olmuştur. eleştirilerin bir bölümü, 1965 yılında moskova'da yayımlanan tek ciltlik "sovyetler birliği'nin büyük yurtseverlik savaşı 1941-1945" -velikaya otechstvennaya voina sovetskogo soyuza 1941-1945- adlı çalışmaya dayandırılmaktadır. bu eleştirilere göre: kızıl ordu, güneyde alman taarruz hatlarını öngörememişti, bu durum onları savunmalarını daha yaygın bir biçimde düzenlemeye yöneltmişti. örneğin voronej cephesi’ndeki dört ordudan üçünün cephesinde, her kilometreye on tanksavar topu düşmektedir. oysa merkez cephe’nin –kuzey- 13. ordu cephesinde kilometreye 23,7 tanksavar topu düşüyordu. bu durum merkez cephe’deki top dağılımıyla keskin bir zıtlık oluşturuyordu, iki katından fazla. diğer anlatımla merkez cephe’de sadece 13. ordu cephesinde kilometre başına 23,7 tanksavar topu varken, voronej cephesi’nin tümünde kilometre başına 10 tanksavar topu düşmekteydi. ayrıca voronej cephesi, asıl savunmayı yapmaya karar verdiği derinliği, çok daha ince bir taktik derinlikte belirlemişti ve birliklerin daha büyük orandaki kısmını merkez cephe’ye göre daha geride konuşlandırmıştı. sonunda voronej cephesi merkez cephesi'ne göre zayıf olmasına rağmen daha güçlü alman kuvvetler ile karşı karşıya geldi.

bu karşılaştırmalarda, gerideki ihtiyat unsurlarının hesaba katılmamış olduğu ileri sürülmektedir. eleştirilere karşı çıkanlar, voronej cephesi'nin siyasi komiseri olan nikita kruşçev ile yakınlığı bilinen general vatunin'in, önyargılı olarak eleştirildiğini ileri sürmektedirler.

alman kuvvetleri düzenli ilerlemeyi gerçekleştirmişti, fakat kuzeyde olduğu gibi, saldırı devam ettikçe taarruz cephesi genişliği ve yarma derinliği düşme eğilimindeydi. yine de bu eğilim kuzeydeki kadar belirgin değildi. başlangıçta, 5 temmuz’da taarruz cephesi 30 km.idi, 7 temmuz’da 20 km.ye, 9 temmuz’da ise 15 km.ye düştü. benzer şekilde girme derinliği 5 temmuz’daki 9 km.den 8 temmuz’da 5 km.ye düştü ve taarruz iptal edilene kadarki günlerde 2–3 km. olarak gerçekleşti.

kızıl ordu mayın tarlası ve topçuları yine alman saldırısı geciktirmeyi başardı ve kayıp verdirdi. ateş hattındaki kızıl ordu birliklerinin alman saldırılarını yavaşlatma becerisi, ellerindeki ihtiyat kuvvetlerini tehdit altındaki bölgelerde kaydırmalarına olanak verdi.

harekât sırasında dahi kızıl ordu istihkâm askerlerden oluşan küçük mobile grupları geceleri çalışarak, alman saldırısının muhtemel olduğu bölgelerin hemen ilerisine, 90.000'den fazla ek mayını döşedi. sovyet birlikleri, almanlara çok sayıda asker ve top kaptırmadan, düzenli olarak geri çekildi.

alman kayıpları örnek olarak "großdeutschland" tümeni'nde görülebilir. tümenin, muharebeye başladığında 118 tankı vardı. muharebelerin beşinci günü olan 10 temmuz’da tümen raporu, 3 tiger ı, 6 panther, 11 pzkw-ııı ve pzkw-ıv olmak üzere 20 tank faal durumda olduğunu bildirmektedir. 5 temmuz'da 200 panzer ile harekât başlattığı 48. panzer kolordusu'nda ise toplam 38 panther 'in kullanıma hazır olduğu ve 131 panzer onarım bekliyordu.

yine de güney'de bir alman yarma tehdidinin hesaba katılması gerektiği açıktı. böyle bir olasılığa karşı, aylar öncesinden merkezi bir ihtiyat unsuru olarak step cephesi kurulmuştu. step cephesi'nin birimleri 9 temmuz gibi erken dönemde güneye kaydırılmaya başlandılar. buna 5. muhafız tank ordusu ve diğer karma silahlı güçler dahil edildi.

kızıl ordu’nun 7. muhafız ordusu, kempf ordu müfrezesi’ni donets nehri‘ni geçtikten sonra, sağanak yağışın da yardımıyla durdurunca alman sağ kanadı korumasız kaldı. iki tank kolordusuyla takviye edilen 5, muhafız tank ordusu, prohorovka’nın güneyine hareket etti ve 2. ss panzer kolordusu bölgeye ulaştığında taarruz etmek üzere hazırlığa girişti. şiddetli bir çatışmanın ardından kızıl ordu, 2. ss panzer kolordusu’nu, o an için durdurmayı başardı. şu anda 4. panzer ordusu’nun cephesinde, bir alman taarruzuyla kızıl ordu cephesinin yarılması kuvvetle muhtemel görünüyordu. stavka bu yüzden 5. muhafız tank ordusu’nun mevzi alarak hazır beklemesine karar verdi.

prohorovka muharebesi

bu savaşın muhasebesi, tartışma ve uyuşmazlıkların karanlığında kaldı. alman ağır tanklarına sovyetlerin başarılı kitlesel taarruzu, özgün sovyet değerlendirmesinde pervasız bir cesaret olarak görülüyorsa da bu açıklama, şimdilerde genellikle hafife alınmaktadır. en son düzeltilmiş açıklamalar tam bir sovyet fiyaskosuna işaret etmektedir, alman zırhlılarına yönelen sovyet hücumları, alman tankları tarafından değil, esasen birçok sovyet tankının tank engellerine düşmesi nedeniyle dağıldı.

çok yüksek kayıplar pahasına olsa da bir alman girmesini durdurmasında kızıl ordu’nun yeterli olduğu tartışmasızdır. bu anlamda bu savaş, genel olarak savaşın, özel olarak da büyük vatanseverlik savaşı’nın dönüm noktası oldu, tam bu noktada, yıldırım savaşı’nı durdurmayı başardı.

12 temmuz sabahı, general hermann hoth, 4. panzer ordusu’nu, kullanılabilir yedekleriyle birlikte sovyet cephesini yarmayı kararlaştırdı ve prohorovka’ya ilerledi. bu sırada 5. muhafız tank ordusu, 12 temmuz için planladığı geniş bir cephede girişilecek taarruzlarına başlamıştı. sonrasında ne olduğu yeni açıklanan arşiv beldeleri ışığında, tartışmaya açıktır.

bastıran sıcakta, sekiz saatlik bir savaş başladı. alman birliklerinin 494 tank ve kundağı motorlu topunun % 90’ı operasyona katılmıştır. 5. muhafız tank ordusu’nun personeli, henüz savaşa katılmadıklarından taze kuvvetlerdi. alman kuvvetleri kendilerini sayıca üstün bir kuvvetin karşısında buldular. savaş sona erdiğinde 5. muhafız tank ordusu araziye hakimdi ve hasar görmüş tanklarla yaralıları güven altına aldılar.

savaş, çok yüksek bedelli bir taktik kayıp olarak görülebilir, fakat kızıl ordu için operatif bir beraberliktir. ne 5. muhafız tank ordusu, ne de 2. panzer kolordusu, gün boyu başkaca bir harekata girişmedi.

hava savaşları da şiddetliydi: von manstein bu hava akınını, oboyan ve kursk’ta bir sovyet yarmasını önleyecek kesin sonuçlu bir darbe olarak tasarlamıştı. 5. muhafız tank ordusu, gece boyu, 593 tankı ve 37 kundağı motorlu topuyla stari oskol’daki mevzilere çekildi. sovyetlerin kayıpları fazlaydı ve 2. hava ordusu sadece 96 ilyuşin, 266 avcı uçağı ve 140 bombardıman uçağını bu bölgeye tahsis edebildi. 17. hava ordusu, 300’ün üzerinde silahı bir araya toplayabilmiştir. cephenin bu bölümünde alman vııı. fliegerkorps 654 çıkış yaparken sovyet 17. hava ordusu 893 sorti yapmıştır. ilyuşin’ler, gün boyu 2. ss panzer tümeni "das reich"’ne saldırdılar ve alman zırhlı birliklerine ciddi hasar verdiler. aynı anda luftwaffe’nin akınları, 69. ordu ve 5. muhafız ordusu'nda kayıplara neden oldu. sovyet tank kayıpları bilinmiyorsa da, 29. tank kolordusu'nun bir raporunda, “...düşman uçak ve toplarının yol açtığı ciddi tank kayıpları...” rapor edilmektedir. sözkonusu kayıplar öylesine ağırdı ki ileri hareket durdu ve savunma düzenine geçildi. sovyet sovyet hava unsurlarının 4. panzer ordusu'nun kanatlarına yüklenmesi nedeniyle luftwaffe, prohorovka üzerinde hava hakimiyetini sağladı. buna karşılık, 31. muhafız tank kolordusu ve 33. muhafız kolordusu, 3. ss panzer tümeni "totenkopf" ile girdiği çatışmada tiger ı tanklara zayıf yanlarından saldırma ve alman zırhlılarını yakına alma taktiklerini uyguladı. bunun üzerine 2. ss panzer tümeni, savunma düzenine geçti. zırhlılarının yarısın yitiren alman kuvvetleri yine de durumlarını korudular. almanların tek kazanımı, 11-12 temmuz gecesinde donets nehri üzerinde rzavets’de bir köprübaşını ele geçirmeleriydi. bu da, alman kayıplarının ağırlığını göstermektedir. 1. ss panzer tümeni "leibstandarte ss adolf hitler", sovyet 18 tank kolordusu tarafından durduruldu; 3. panzer kolordusu ve 2. ss panzer tümeni "das reich" de 2. muhafız tank kolordusu ve diğer iki sovyet ihtiyat kolordusu tarafından dizginlendi.

tank kayıpları, o zamandan beri tartışma konusu oldu. kızıl ordu tank kayıpları en düşük 200, en yüksek 822 olarak açıklandı, fakat şimdiki kayıp tutanaklarında kayıplar 300 dolayında ve bir o kadar da hasar gösterilmektedir. benzer şekilde alman kayıpları en az 80 ya da düzinelercesi tiger ı olmak üzere yüzlerce olarak rapor edildi. bu sayıyı, alman tank kayıp kavramı nedeniyle kanıtlamak olanaklı değildir. alman toplam tank kayıplarının 60 – 70 kadar olduğu düşünülüyor. ayrıca toplam kayıplara ek olarak, tamir atölyelerinde terk edilen tanklar da vardır. çatışmalarda hasar gören tanklar, -ki bunların da sayısı bilinmemektedir- tamir atölyelerine çekilmişti. sonradan, kızıl ordu’nun polkovodets rumyantsev harekâtı sırasında, tamir atölyelerindeki tankların çoğu terk edilmiştir. nipe, tüm kolordularda muharebe dışı kalan tankların sayısının 70-80 olduğunu bildirir. fakat kaçının kısa süreli ya da uzun süreli tamirde olduğu açık değildir. ne olursa olsun, hem 2. ss panzer kolordusu, hem de 5. muhafız tank ordusu'nun kayıpları, “gelmiş geçmiş en büyük tank savaşı”na zaman zaman abartılarak atfedilen kadar yüksek değildir.
güney'de savaşın sonu

operasyonun başlarında, alman birliklerinin saldırısı, savunmacılar tarafından, ilerledikçe daralan bir cephe alanına belirgin bir biçimde sıkıştırıldı. seçkin kızıl ordu hava unsurları, iyice daralan alman ileri hareketinin kanatlarını güçlü bir şekilde baskı altında tuttular. almanlar bu dar cephe alanı içine birliklerini sığdıramadığı gibi alanı genişletecek muharebe güçleri de olmadı. böylece, kanatlarındaki baskıyı önleme gereğinin sonucu olarak, ileri harekette sürekli olarak güç kaybettiler.

kuzeyde 10 temmuz’da alman taarruzu durduğunda, güneyde genel durumları hala dengedeydi ve bu durum 12 temmuz’da bile böyleydi. güneydeki yorgun ve oldukça yıpranmış alman kuvvetleri, ilk iki tahrip (savunma) kuşağında yine de bir gedik oluşturmuştu ve son savunma kuşağının da neredeyse yarılacağına inanıldı. ne var ki bu yanlış bir değerlendirmeydi. gerçekte onları bekleyen en azından beş savunma kuşağı vardı. gerçi, en güçlüsü ilkiydi ve bazılarında piyade birlikleri yer almıyordu. kızıl ordu savunmacıları zayıflatılmıştı ve yedek kuvvetlerin büyük bölümü kullanılmıştı. buna rağmen henüz muharebeye sokulmamış kızıl ordu yedekleri, kullanılabilir durumdaki birkaç alman yedek kuvvetinden çok daha uzaktaydı.

alman kuvvetleri 16 temmuz’da taarruz çıkış hatlarına geri çekildiler. ciddi tükenmiş durumda olan alman kuvvetleri, ardından polkovodets rumyantsev harekâtı ile karşılaşmak zorunda kaldılar. belgorod – harkov bölgesinde 3 ağustos’ta, alman kuvvetlerini dağıtmaya yönelik bir saldırı başladı. alman kuvvetleri, şiddetli bir direnç göstermelerine karşın belgorod’tan 5 ağustos’ta, harkov’dan ise 23 ağustos’ta çekildiler. harkov’u alınmasıyla sovyetler için kusrk savaşı sona ermiş oldu.

harekâtı iptal edilmesi
batılı müttefikler, 9 – 10 temmuz 1943 gecesi sicilya’nın istilası için, husky harekâtı olarak bilinen bir çıkartma yaptılar. üç gün sonra hitler von kluge’u ve von manstein’i, doğu polonya’daki karargahına (kurtini) çağırdı ve zitadelle harekâtı’nı “geçici olarak” iptal etme niyetini bildirdi. von manstein onu vazgeçirme girişiminde bulundu ve zitadelle harekâtı’nın zaferin kenarında olduğunu ileri sürdü. şunları söyledi, “düşmanın getirdiği yedek kuvvetlerin, kesin bir biçimde yenilgiye uğratılmasından önce çekilmesine hiçbir şekilde izin vermemeliyiz.” roller alışılmadık bir biçimde tersine döndü ve hitler von manstein’e saldırıyı sürdürmesi için birkaç gün daha süre tanıdı, fakat 17 temmuz’da bir geri çekilme emri verdi ve operasyonu iptal etti. ardından hitler, tüm ss panzer tümenlerinin (2. ss panzer kolordusu) italya’ya sevk edilmesi emrini verdi. ancak sovyet saldırısı başladığında bu karar kısmen iptal edildi. italya harekâtı için yalnızca bir zırhlı tümen, 1. ss panzer tümeni "leibstandarte ss adolf hitler", 17 temmuz'da bölgeden ayrıldı ( ağır techizatını almadan). diğerleri başarısız alman taarruzunun bitiminde başlayan kızılordu karşı taarruzunu durdurabilmek için geride kaldılar.

hitler’in taktik savaşın doruk noktasında operasyonu sonlandırma kararlılığı, alman generallerinin günlüklerinde ve bazı tarihçiler tarafından bugüne kadar şiddetle eleştirilmiştir. örneğin, ss panzer tümenlerinin, kursk muharebesi'ndeki katkıları yaşamsal olacakken, sicilya’ya ulaşmalarının üç ayı bulmuş olması nedeniyle zamanında müdahale edememelerine işaret edilmektedir.

kızıl ordu'nun karşı saldırısı

oryol’u hedefleyen kızıl ordu karşı taarruzu olan kutuzov harekâtı, durumu kesin biçimde değiştirdi. alman 9. ordu birliklerinin, devam eden kendi saldırılarını sürdürmek yerine bu saldırıya karşı koymak için yeniden mevzilenmeleri gerekiyordu. güney’deki birliklere, 15 temmuz’da, 4 temmuz’da tutuyor oldukları başlangıç hatlarına geri çekilme ön emri (çekilme için gerekli plan ve hazırlıkların yapılması için) verildi. çekilmenin amacı cepheyi kısaltmak, böylece yedek kuvvet oluşturabilmekti.

güney’de, kızıl ordu’nun, temmuz’daki kayıplar sonrasında yeniden gruplanmak için daha fazla zaman ihtiyacı vardı, bu yüzden polkovodets rumyantsev harekâtı’nı 3 ağustos’a kadar başlatamadılar. general von manstein’in büyük gayretle almış olduğu belgorod, kızıl ordu tarafından daha güneydeki mius nehri'ndeki yanıltıcı taarruzların da desteğiyle geri alındı. belgorod ve oryol’in geri alınması, moskova’da havai fişek gösterisiyle kutlandı ve geri alınan her sovyet kentinin moskovo’da bu şekilde kutlanması bundan böyle genel uygulama halini aldı. kızıl ordu, 11 ağustos’ta, hitler’in ne pahasına olursa olsun savunmaya kararlı olduğu harkov’u aldı. alman birlikleri sayıca azalmışlardı ve techizat sıkıntısı içindeydiler.

fed mareşal von manstein, kursk salırıdısı soncunun siyah ve beyazdan çok, gri olacağına inamaktaydı. almanlar, çekilmek zorunda kalmalarına karşın “düşman yedeklerinin seyyar unsurlarının en azından bir kısmını imha etmeyi başardılar”. bununla birlikte, sovyetler kursk operasyonu’nun savunma aşamasında uğranılan kayıplara karşın, çok başarılı bir şekilde karşı saldırıya geçiş yapmayı başardılar, iki hafta içinde alman kuvvetlerini dinyeper’in karşısına, batı ukrayna’ya doğru sürdüler. ve manstein, harekâtın sonuçta tüm alman kuvvetleri için bir yıkım olacağını gördü.

aşırı bitkinlik, 22 ağustos’ta her iki tarafı da etkiledi ve kursk operasyonu sona erdi. 1943 yılının bahar aylarında, dinyeper’in batı kıyılarına yönelen bir dizi başarılı kızıl ordu operasyonu birbirini izledi ve kiev geri alındı.

sonuçlar
alman askeri heinz kühl'ün muharebe alanındaki mezarı. üçüncü reich, kursk'ta verdiği kayıpları telafi edemedi ve doğu seferinin geri kalan günlerini stratejik geri çekilmeyle geçirdi.
muharebe alanına yapılan prohorovka katedrali kızıl ordu'nun kayıplarını ve 5. muhafız tank ordusunun zaferini anmaktadır.

operasyon, net bir sovyet başarısıdır. ilk kez olarak, geniş çaplı bir alman saldırısı kızıl ordu cephesini yarmadan durdurulmuştu. almanlar, önceki yıllara göre daha gelişkin teknolojide zırhlı araçlar kullanmalarına karşın, kızıl ordu’nun savunma derinliğini yarıp geçemedi ve kızıl ordu’nun büyük ölçekli yedek kuvvetleri, almanlar için kötü bir sürpriz oldu. bu sonuç, ancak birkaç kişi tarafından öngörülmüştü ve doğu cephesi’nde savaşın gidişatını değiştirdi. zafer ucuz olmamıştı, kızıl ordu, almanların operasyon’un beklenen kazanımlarına ulaşmalarını engellemiş olsa da, wehrmacht’tan daha fazla adam ve silah kaybetmişti.

heinz guderian 'ın günlüğünden:
« zitadelle harekâtı'nın başarısızlığa uğraması bizi kesin sonuçlu bir yenilgiye götürdü. bunca büyük emeklerle yeniden örgütlenen ve yeniden donatılan zırhlı teşkiller insanca ve donatımca büyük kayıplar vermişler ve şimdi uzun bir süre yeniden kullanılamayacak duruma düşmüşlerdi. doğu cephesi'ni savunmak için bunların zamanında derlenip toparlanabilecekleri de şüpheliydi... burada söylemeye gerek yoktur ki ruslar zaferlerinin başarısını tam anlamıyla genişletmeyi başarmışlardır. artık doğu cephesi'nde sükunetli dönem diye bir şey kalmayacaktı. zira düşman inisiyatifi tartışma götürmez bir şekilde kendi eline almıştı.

farklı kaynaklarda tarafların gerek insan gerekse silah kayıpları konusunda birbirini tutmayan rakamlar gözlenir. bu yüzden kayıplar konusunda kesin rakamlar vermek kolay değildir. söylenecek en doğru şey, her iki tarafın da ağır kayıplara katlanmış olduklarıdır. alman kuvvetleri yönünden,taarruzun güney kıskacını oluşturan kuvvetler görece daha ağır kayıplara uğradılar. alman tarafı açısından kayıpları karşılamak uzun bir zaman dilimi gerektiriyordu ve kısa zamanda uğradıkları kayıpları yerine koyamadılar. oysa sovyetler, kısa sürede kayıpları karşılayabildiler. zaten karşı taarruzlarını sürdürecek ihtiyat kuvvetleri vardı ve kursk muharebesi sırasında savaşa sürülmemişti.

bu noktadan itibaren yeni bir tablo ortaya çıktı. almanlar, savaşın devamını kızıl ordu’nun hamlelerine tepki vermekle harcadıkça, inisiyatif kesin biçimde kızıl ordu’ya geçti. italya’da yeni bir cephe açılmıştı, bu durumda almanların kaynaklarının bir kısmı ve dikkatleri başka yöne çekilmiş oldu. her iki tarafta da kayıp verdi, fakat sadece sovyetler’in kayıplarını kapatacak insan kaynakları ve endüstriyel üretim kapasiteleri vardı. almanlar kursk’tan sonra inisiyatifi bir daha hiç kazanamadılar ve doğu’da büyük çaplı bir taarruz harekâtı başlatamadılar.

bundan başka, kayıplar, genel karargâhının yetersizliğine hitler’i daha fazla inandırdı. askeri konularda müdahalesi artarak devam etti, böylece savaşın sonuna kadar taktik kararlara karıştı. öte yandan stalin farklı bir tutumdaydı. stavka’nın planlamasının savaş alanında doğruluğunun kanıtlandığını gördükten sonra kurmaylarına daha fazla güvendi ve harekât planlamasından geri çekildi, askeri kararları nadiren iptal etti.

her iki taraf için de sonuçlar tahmin edilebilir, alman ordusu yenilgiden yenilgiye sürüklendi. hitler, yakında üç cepheli hale gelecek olan savaşta, ayrıntılara giderek daha fazla karıştı. öte yandan kızıl ordu, savaşın devamında daha akışkan ve daha bağımsız yönetilir oldu.

alman kuvvetlerinin geri çekilmesinden hemen sonra oryol bölgesinde kutuzov harekâtı'yla başlayan kızıl ordu karşı taarruzları, doğu cephesi'nin güneyine rumyantsev harekâtı'yla sıçradı ve sovyet kuvvetlerinin taarruzları 1943 yılı aralık ayının son günlerine kadar devam etti. bu kızıl ordu taarruzları sonucunda doğu cephesi'nin güneyinde geniş bir bölge alman işgalinden çıkmış oldu. kızıl ordu cephe hattını, belgorod - jitomir ekseninde yaklaşık olarak 750 – 800 km. ileri attı.

alıntı : wikipedia
alıntı : kayıp zaferler - erich von manstein osprey yayınları

(daphne aria - 2 Eylül 2014 18:03)

almanların gelmiş geçmiş en büyük iki komutanı manstein ve guderian bu harekata % 100 karşı çıkmıştı. guderian almanların en önemli kozu hızlı hareket etmeyi ve saldırıp çekilmeyi öneriyordu. mansteinde kıskaçı almanlar gibi ruslarında bildiğini, birinin bildiğini diğerinin bilmesinin getireceği sonucun belli olduğunu söylüyordu. kursk cebi öylesine davetkardı ki hitler en önemli iki generalini yine dinlemedi. general model ki benim 3cü favorim o da harekata karşı idi. rusların geliştirdiği savunma 3 katlı topçu destekli o kadar iyi organize oldu ki ilk kez yıldırım savaşı ilkeleri bu savunma stratejisi ile durduruldu. askeri akademilerde ders olarak okutulan bir savunmadır bu. ve tabi ki mimarı tanıdık biridir; zukov!

(ctf - 2 Temmuz 2015 00:44)

1943 ilkbaharında yapılması planlanan, ancak mark v panther ve mark vi tiger tanklarının yetişmeyeceği farkedildiği için, sürekli ertelenen,ertelenme sayesinde hızlı ve yüksek üretime sahip olan rusyanın yüksek sayıda t-34 ve kv-1 üreterek almanların saldırısına karşı koymasından oluşan savaş..

tanksavar silahlar tarafından kaderi belirlenmiştir...rusların etkili tanksavar savunması sonucu alman ordusu 1950 adet tank ve 70binden fazla piyade kaybetmiştir; ki alman ordusu 22 haziran 1941^* tarihli rusyaya ilk hücumda 3000 tank kullanmıştır...sadece 12 temmuzdaki prokhorovka savaşında 600 alman 850 rus tankı yokolmuştur.13 temmuzda sicilyaya amerikan ordusunun çıkartma yapması üzerine almanlar geri çekilmiştir.
bu savaştan sonra wehrmachtın rusyayı fethetme hayalleri sona ermiş, doğu cephesinde insiyatif kızıl orduya geçmiş, alman ordusu savunmaya çekilmek zorunda kalmıştır.

(joe dalton - 29 Nisan 2005 00:55)

2. dünya savaşı sırasında doğu cephesinde, almanya ve rusya arasında yapılmış, 12 gün süren savaştır.1943 yılının mart ayında almanya, rusya'da işgal ettiği toprakların büyük kısmını, özellikle de ukrayna'nın buğday tarlaları ve donets maden havzası, elinde tutuyordu. alman ordusunun mevcuduna bir yılda 1.600.000 yeni asker eklenmiş ve tank üretimi, müttefik kuvvetlerin bombardımanlarına rağmen, iki katına çıkmıştı. von manstein'ın düşman güçlerini yıpratacak, saldırıyla geri çekilmeyi bir arada yürüten, hareketli savunma savaşı planlarını kulak arkası eden hitler, elindeki güçlerin tümünü dev bir kuşatma muharebesine sürdü.böylece doğuda ki savaşın kaderi kursk çıkıntısında ki 12 gün içinde belli oldu. kursk savaşı tarihte ki en büyük tank savaşı olmakla birlikte, aynı zamanda rusların havadan indirme ve ikmal konusunda büyük başarısızlık yaşayarak savaşın sonuna değin büyük ölçülü havadan indirme operasyonu yapmamalarına neden olmuştur.

(primus - 20 Haziran 2005 15:21)

tarihin hala daha en büyük tank savaşı olarak da bilinir. almanların yenilgisinin temel nedeni sovyet birliklerinin yenilenmesini ve değişmesini görememiş olmalarıdır. bu savaşın en temel nedeni sovyet birliklerinin alman cephesine doğru yaptığı bir uzamanın (çıkma) almanlarca kırpılmak istenmesi ve hatta savaşta rusların eline geçirdiği stratejik üstünlüğü geri alma çabasıdır. fakat almanlar büyük hisar harekatının hazırlıkları sırasında, yalnızca kendi birlikleri ile ilgilenmişler ve düşmanı ^* hesaba katmamışlardır.

çıkıntı bölgesindeki durum alman ordusuna iki yönden aynı anda saldırma imkanı veriyordu. orel bölgesinden güneye, belgorod bölgesinden de kuzeye doğru. 12 nisan günü stalin ile görüşen mareşal jukov, olayların gidişatından stalin'i haberdar etti. stalin, fikren kursk üzerine yapılacak bir saldırıyı kabul ediyor, ancak yine de moskova'nın güvenliğini düşünüyordu. almanların büyük bir saldırı hazırlığı yaptığı belliydi. almanların elinde meşhur tiger tankları ve ferdinand kundağı motorlu topları bulunmaktaydı. bu arada sovyet endüstrisi boş durmamış, savaş durumuna göre uyarlanmış fabrikalarında yarı otomatik ve tam otomatik piyade tüfekleri, makineli tabancalar, yeni uçaklar, yeni tasarım tanklar, 45mm tanksavar topları üretmiş ve ordu personeli de bunun yanısıra ek topçu, tanksavar ve havan birliklerini de kursk savaşında kullanılmak üzere eğitmişlerdi.

1943 yazında sovyet birliklerinin elinde bağımsız mekanize ve tank kolordularından başka her biri iki tank kolordusu ve bir mekanize kolordudan kurulu 5 adet iyi donatılmış tank ordusu vardı. bunlara ek olarak sahra ordularını güçlendirmek ve mihfer güçlerinin savunma mevzilerinin yarılmasını kolaylaştırmak için 18 ağır tank alayı kurulmuştu.

havacılıkta da boş durulmamış, la 5 ve yak 9 uçakları dahil, geliştirilmiş tip uçaklarla donatılan hava kuvvetleri ayrıca da baştan yapılandırılmıştı. 8 uzun menzilli bombardıman filosu kurulmuştu. her bir cephenin de kendi emrine 700-800 uçaktan oluşan kendi hava birlikleri verilmişti.

alman hatlarının gerisinde harekat yapan komandoların sayısı tüm zamanların en yükseğine erişmiş, 200.000 kişi civarlarında bir güç oluşturmaktaydı. bu komando birlikleri sürekli olarak demiryollarını sabote ediyor, karargahları basıyor ve imha ediyor, almanların dikkatini dağıtıyorlardı.

buna karşılık alman ordusunun sovyet cephesindeki gücü de yadsınamayacak ölçüde büyüktü. alman savaş endüstrisi 24 saat çalışmakta ve kıtaları yeni tiger ve ferdinand'larla donatmaktaydı. hava kuvvetleri ^* emrine focke-wulf 190 a ve henschel -129 uçakları veriliyordu. alman kara kuvvetleri ^* ise yedekler de dahil olmak üzere sürekli yeni insan gücüyle besleniyordu. sovyet cephesindeki alman gücü 232 tümen alman ve diğer mihfer devletlerin ^* askerlerinden oluşmak üzere yaklaşık 5,3 milyon insan, 56.000 top ve havan, 5.850 tank ve kundağı motorlu top ile 3.000 uçaktan meydana geliyordu. alman komutanlığı kursk çıkıntısına yapılacak saldırı için en azından 16 tank tümeni ve motorlu tümen, 10.000 top, 2.700 tank ve 2.000 uçağı içeren 50 tümen kullanmayı amaçlıyordu.

savaş, stalin ve jukov'un devamlı olarak alman gücünün değişiklikleri karşısında plan değiştirmesine rağmen bir sürprizle başladı. sovyet birlikleri alman saldırısının orel bölgesine yapılmasını bekliyordu. oysa sonradan öğrenildiğine göre voronej cephesindeki birlikler daha güçlüydü. almanlar burada dokuz motorize ve tank tümeni (yaklaşık 1.500 tank) kullanıyordu. buna karşılık sovyet merkez cephesinde yedi tümen (1.200 tank) bulunuyordu. 1943 yılının 4 temmuzu 5 temmuza bağlayan gecesi ^{* * *}, sabah 02.20 sularında top atışlarıyla savaş başladı. alman topçusu önceden belirlenmiş sovyet hedeflerini top yağmuruna tutuyordu. sabah 05.30 sularında alman piyadesi saldırıya geçti. sovyet birliklerini yoğun ateşi altında ilk gün alman kuvvetleri ancak 5-6 kilometre ilerleyebilmişti. almanlar alıştıkları yıldırım harekatlarını yapabilmekten uzaktılar. 5 temmuz günü beş kez şiddetli saldırı başlatmış olmalarına karşın hatırı sayılır bir sonuç elde edemediler.

bu savaş, tarihin en büyük çaplı tank savaşıdır. sovyet kv ve t-34 tanklarına karşı almanların tiger ve panter tankları kullanılmıştır. bir karşılaştırma yapmak gerekirse; 1942 sonbaharında el alamein savaşında ingiliz birliklerinin tank sayısı 1.029 ve almanların tank sayısı 570 adettir. 1973 israil-arap savaşında 17 günde tarafların tank kayıplarının israil için 500-600, araplar için 1.000-1.200 olmak üzere toplam 1.500-1.800 ve 11 ekim 1973 günü israil ordusu'nun ^* golan cephesinde yaptığı genel saldırıda suriye ordusuna karşı 900-1.000 tankı muharebeye soktuğu bilinmektedir.

muharebede sovyet kayıpları yüksek olmuştur. hitler'in sovyet cephesini açması anlamına gelen barbarossa harekatı başlangıcında yaptığı plana göre sovyet birlikleri 200 tümenden oluşuyordu. ama aslında sovyetler birliğinin 360 tümeni vardı. alman askerleri, bu 360 tümenin tamamını yoketmeyi başardı. ama sovyetler birliği 200 yeni tümen daha çıkardı, ve sonra 200 tümen daha. almanlar yerine konamayacak insan kayıplarına uğrarken, sovyetler insan gücünü hesapsız kullanabiliyordu. kursk savaşının bitişinde alman kayıpları 7 tank tümeninin de bulunduğu 30 seçme alman tümeni, yani 550.000 insan, çok sayıda tiger ve panter tankı ile ferdinand kundağı motorlu top ve yine çok sayıda uçaktan oluşuyordu. bu kayıpların çok sert ve kesin tedbirlerle bile olsa, nazi önderliğince yerine konmasına imkan yoktu. bir nevi bu büyük tank savaşı için sonun başlangıcı denebilir. buradan sonra savaş küçük bir takım çatışma ve cepheler haricinde berlin'e doğru ilerlemiştir. bir sonraki adım berlin meydan muharebesi olacaktır.

bu savaşın en büyük sonuçlarından birisi de almanların yazın, rusların ise kışın üstün oldukları gibi basit bir önermeyi kesin bir şekilde elinin tersiyle itmesidir. binlerce değişik koşuldan oluşan muharebe ortamının, soğuktu sıcaktı, yağmurluydu ya da tozluydu diyerek basitleştirilemeyeceği de bu savaşla kanıtlanmıştır.

edith piaf: miğfer yazmışım, mihfer yaz diyen yüz bin mesajdan sonra 80 yıllık girdiyi düzelttim. ben bunu yazdığımda paris'te hitler geziyordu ya la. bu arada genelkurmay'ın bize tavsiye ettiği kitaptan alıntıdır. öyle el emeği göz nuru diyemeyiz. ama şukela basarsanız da hayır demem yani. benim zaten bu sitede ne işim var, site site burayı mı bulmuşum.

(antropolog - 24 Temmuz 2005 00:34)

1943 yılının haziran sıcağında sovyet orduları alman ordularını berlin'e doğru sürerken, almanlar yeni bir karşı taarruz yaparak kızıl ordunun ilerleyişini durdurmaya çalışmıştı. wehrmacht bu karşı saldırıyı belgorod kuzeyi, oryol güneyi, hulikiv doğusundan, sovyetleri üç tarafından kuşatmış oldukları kursk'ta yapacaktı.
taarruz için almanlar 780,000 piyade, 3000 tank, 10,000 top ve 2000 uçağı sahaya sürecekken, onları karşılayacak olan sovyetler 2,000,000 piyade, 5,000 tank, 25,000 top ve 3,000 uçağa sahip olup, devasa bir orduyla almanları sabırsızlıkla beklemekteydi. alman hatlarının gerisinde gerilla savaşı taktiğini uygulayan sovyet partizanları almanlara kolay kolay taarruz yaptırmayacak şekilde stratejik önemdeki üs bölgelerine, stratejik yollara ve iletişim hatlarına saldırarak almanları arkadan vuruyordu. partizanlar alman kuvvetlerinin 298 lokomotifini ve 44 köprüyü bir daha kullanılmamak üzere yok etti. bu saldırılar almanların cepheye takviye için göndereceği tank sayısını, piyadeyi ve morali etkiledi. kızıl ordu daha sonra almanların başına bela olacak mayınları ve sahra toplarını kursk ve çevresine tahkim etmişti. kızıl ordu bunlarla yetinmemiş, alman hattından başlayarak rusya topraklarına kadar 7 savunma hattı oluşturmuştu. bu savunma hatları ise derin ve genişliği 1,5-2 metre arasında değişen hendeklerle, toplarla ve tanklarla tahkim edilmişti.
kızıl ordunun savunma hatları
alman kuvvetlerinin başındaki mareşal erich von manshtein bu sovyet hatlarından keşif uçakları sayesinde haberdardı. önce bir keşif uçağı filosu yollanıyor ardından (bkz: stuka) pike bombardıman uçaklarıyla mevziler bombalanıyordu. sovyet general mareşal jhukov bu bombardımana bir çare olması için ise aldatma yöntemini kullandı. sovyetler bir tankın yolları ezerek geçmesini taklit edecek biçimde çimleri kesti, toptan çıkan gazın çimleri yakmasını, top namlusuna benzer bir boru yardımıyla bir top veya tank mevzisini taklit etmeye çalıştılar. bu taklide ise sovyetler (bkz: maskirovka) diyordu. bu taklit etme ile alman uçaklarının yanlış mevzileri vurması ve kayıp vermemeleri, asıl güçlerini gizlemeleri sağlanıyordu.
alman taarruzu taktiksel harita
4 haziran günü ''hisar harekatı'', orgeneral hermann hoth komutasındaki 4. panzer ordusunun kursk'un güneyindeki butova ve gertsovka'ya taarruza geçmesiyle başladı. böylece tarihin en muazzam tank muharebesinin kıvılcımı ateşlendi. naziler ünlü tiger ve panther tankları ve tecrübeli panzergrenadier birlikleriyle ilk başta sovyet mevzilerinde büyük bir ilerleme sağladı. almanlar mayınlı araziyi temizlemek için kendi asker ve mühendislerini kullanmak yerine (bkz: goliath) adını verdikleri araç ile geçmeye çalıştılar fakat yine de sahaya yayılmış binlerce mayın sayesinde 36 panzer savaş dışı hale getirilmişti. yine de, butova ve gertsovka ağır taarruzlar ve sert geçen mücadele sonunda almanların eline geçmişti fakat ilerleme burada durdurulmuştu.
almanlar takviye güç olarak 3. ''ss'' panzer kolordusu ve piyade tümeni göndermişti. 3. ''ss'' piyade tümeninin yaptığı taarruz sovyet 6. ordusu tarafından durdurulmuştu. alman general w. kampf, komuta ettiği kempf ordu müfrezesi grubundan 3 birlik sürerek belgorod şehrinin kuzey ve kuzeydoğu yönünde 10 km ilerlemişti ancak mayınlar ve sovyetlerin yüksek savunması ile durdurulmuştu.
211 taret nolu tiger ı belgorod kentinde
kuzey kolunda ise mareşal walter model komutasındaki 47. panzer kolordusu 5 haziran günü oldhovatka kentine saldırıya geçmişti. w. model'in karşısında 5. kızıl ordusunun 15. tümeni bulunmaktaydı. almanların kararlı ilerleyişini sahaya döşenen mayınlar ve arazi koşulları yavaşlatmıştı. buna birde kızıl ordunun güçlü savunması da eklenince ortaya dehşetli bir muharebe çıktı.
kusk muharebesi dioraması
alman tiger tankları ve sovyet t-34 tanklarının 3 saat süren dehşetli karşılaşmasında sovyetler 40 tank kaybederken almanlar sadece 7 tank kaybetti. kızıl orduyu yenilgiye uğratan w. model bunun sonucu olarak sadece 10 km ilerleyebilmişti. kızıl ordu savunma ve takviye için 6 haziran günü general alexey rodin komutasındaki 2. tank ordusundan 16. tank kolordusunu ileriye sürmüştü nitekim takviye için sahaya sürülen 505. alman ağır panzer tugayıyla oldhovatka'nın kuzeybatısında karşılaşmışlardı. bu düelloda sovyetler 69 tank kaybetti. neticede ağır kayıplar veren kızıl ordu 16. tank kolordusu geri çekmek zorunda kaldı. aynı gün yani 6 haziran günü mareşal w. model komuta ettiği 9. ordusuyla oldkovadka ve ponyri'deki kızıl ordu savunmasını yarmayı amaçladı fakat kızıl ordu adeta kale gibi karşılarında durdu ve geçmelerine asla izin vermediler.
alman piyadesi sdkfz 251 aracında muharebeyi takip ediyor.
geri kalan 3 gün boyunca almanlar oldkovadka ve ponyri'ye taarruz etmeye devam etti ama ele geçen çok fazla bir şey olmadı, kızıl ordunun 2. tank ordusuna bağlı birliklerin devamlı bölgeyi takviye etmesiyle almanların ilerlemesi durduruldu. ancak 10 haziran günü alman 9. ordusu ponyri'nin kuzeyinden girdi ve göğüs göğüse geçen sokak çatışmaları ile ponyri tren istasyonunun almanlar tarafından alınması sonrası 12 haziran günü ele geçirdi. bu arada batıda almanlar 48. panzer kolordusunun sovyet korgeneral ıvan galanin komutasındaki 70. ordu mevzilerine saldırmasıyla, fatehz kentinin kuzeyinde ilerledi. almanlar, kızıl ordunun prohorovka'dan takviye güç gönderse dahi ilerlemeyi başarmışlardı.
güneyde ilerleyen kempf ve ''ss'' panzer birliklerine karşılık general nikolai vatutin komutasındaki 10. ve 2. tank kolordusunu, 5. ve 2. ordusunu karockha'ya konuşlandırdı ve 8 haziran'da karşı saldırıya geçti. luftwaffe düzen halindeki 50 sovyet tankını cepheye ilerlerken imha etti. bu hava kuvvetlerinin tüm tank birimini yok ettiği ilk saldırıydı.
güneyde alman ilerleyişi taktiksel harita
11 haziran günü kempf ordu gücü karockha'ya saldırdı, güçlü sovyet savunmasını yarmayı ve karockha ve prokhorovka kentlerinin yakınlarına gelmeyi başardı. ve işte tarihin en büyük tank muharebesi de burada oldu.
prokhorovka muharebesi
prokhorovka kızıl ordu için kilit önemdeydi çünkü bu hattan sonra kursk'a kadar henüz tahkim edilemeyen savunma hatları bulunuyordu. eğer burada durduramazlarsa cephe yarılacak, almanlar kursk kentine kadar ilerleyecekti. kızıl ordunun yapılacak alman taarruzunu ne olursa olsun bertaraf etmesi gerekiyordu ve öyle de oldu.
12 haziran günü 294 tank ve topa sahip ve paul hausser komutasındaki 2. ''ss'' panzer kolordusu 616 tank ve tank destroyerine sahip 5. kızıl ordu tank ordusunun savunduğu prokhorovka'ya taarruza geçti.
alman 1. ''ss'' panzer ''liebstandarte'' tümeni oktyabrisky yakınlarındaki 29. tank kolordusunun 31. ve 32. tank tugaylarıyla karşılaştı ve prokhorovka muharebesinin ilk kıvılcımı burada atıldı. alman panther ve tiger tanklarından oluşan tümen kızıl orduya kan kustururken kızıl ordu askerlerince açılan hendekler ve döşenen binlerce mayın almanlara geçit vermemişti.
1. ''ss'' liebstandarte tümenine air 331 taret nolu tiger ı
3 saatlik motor ve top seslerinin ardından kızıl ordunun 69 tankı imha edilmişti. ortalık kesif bir duman ve egzoz kokusuyla bürünmüştü. öğleden sonra 31. kızıl ordu tank tugayı ve 53. motorize tugayı 1. ''ss'' panzer keşif kolunun mevzilerine saldırdı ve buradan püskürttü. ardından komsomolets kenti yakınlarına ilerledi.
piyade desteğiyle ilerleyen sovyet t-34 tankları
bu hattın kuzeyinde sovyet 181. tank tugayı 3. totemkopf ''ss'' birliğine ağır zayiatlar verdirmişti. kızıl ordu elindeki süratli t-34 tanklarını kullanarak alman mevzilerine hızlıca yakınlaşmış ve hantal ve yavaş alman panzerlerini yakın mesafeden vurarak yok etmişti. 1. ''ss'' panzer alayından 4 tiger tankı bu çökmekte olan hatta destek kuvvet olarak gönderildi ve kızıl ordunun saldırısını tam zamanında savuşturdu.
prokhorovka yakınlarında alman tankları
alman karşı saldırısı başarılı olmasaydı bu hızlı mücadele başlamadan kızıl ordunun üstün gelmesiyle bitecekti. kızıl ordu taarruzu durdurulmuştu ancak sovyetler durmak bilmiyordu, sanki almanlar adeta bir karınca sürüsüyle mücadele ediyordu. kızıl ordunun 170. tank tugayı aynı hatta yeniden saldırdı ve 1. ''ss'' alayını buradan andrevsky'e kadar sürdü. 1. ''ss'' tümeninden de bir birim yönünü andrevsky'e çevirdi ve sovyet saldırısını durdurmayı amaçladı ve başarılı da oldu. karşılıklı taarruzlarda iki tarafta ağır kayıplar verdi.
alman panther tankı prokhorovka muharebesi sırasında
tiger ı tankı mühimmat yüklemesi sırasında. belgorod
akşam üstüne doğru durmak bilmeyen sovyet taarruzlarına dayanamayan ve kayıpları ağırlaşan alman birlikleri arkalarında neredeyse tüm gökyüzünü kaplayan, yanan tank enkazlarından çıkan dumanlarla beraber geri çekildi. eğer almanlar muharebeye devam etseydi ellerinde işleyen tank kalmayacaktı. işte kızıl ordu böylesine saldırmış ve almanların prokhorovka'yı almasını engellemişti. bu muharebede kızıl ordu 330 ila 650 civarında bir tank kaybederken almanlar 60-70 tank kaybetti.
imha edilmiş alman panzerleri
503. panzer tugayına bağlı terk edilmiş tiger tankı
12 haziran günü de kursk kuzeyinde kızıl ordu kutuzov harekâtına başladı. sovyet hava ordusu, geniş çaplı bir hazırlık topçu bombardımanı ile birlikte alman mevzilerine yoğun bir saldırıya girişti.
kızıl ordu askerleri saldırıya geçerken
hava akınları, alman geri hatları üzerine 360 çıkış yaptı ve sonuçta 210 ton bomba bıraktı. luftwaffe'nin 1. hava tümeni 16-13 temmuz arasında sovyetlere bazı ezici yenilgiler verdi ve güneyde alman 9. ordu'su üzerinde hava hakimiyeti kurdu. ancak çatışmaların 6. gününde ağır çatışmalar sonunda luftwaffe’nin gücü tükendi. sonuçta sovyet hava ordusu 868 çıkış yapmışken alman hava tümeni bunları karşılamak için 74 görev uçuşu yapmıştır. sovyet pilotlarının deneyimsizlikleri nedeniyle taktik çatışmalarda kayıplara uğrasalar da hava hakimiyeti kurdular. alçak irtifada girişilen çatışmalar, onlara taktik bir dezavantaj getirdi. yine de sovyet hava unsurları, 11. muhafız ordusu'na kritik bir yarma için gereken hava desteğini sağladı. bu arada 11. muhafız ordusu ulionava yakınlarındaki zayıf alman birliklerine 16 km'lik bir hattan saldırdı ve 23 mil(37 km) kadar ilerledi, böylece ilk olarak kromy'i ele geçirdi. alman 53. kolordusu 13 temmuz'da karşı saldırıya geçse de ağır kayıplarla geri çekildi. aynı şekilde sovyetlerin stalingrad'dan sonraki en büyük harekatı rumyantsev harekatı 3 ağustos günü başlatıldı. kızıl ordunun kursk'un güney kolundaki alman hatlarına saldırdığı bu harekat ile, zaten bitkin ve moral olarak düşük olan 4. panzer ordusunu ve kempf müfrezesini ağır kayıplar verdirerek ve vererek ilerleme sağladı.
kızıl ordu 23 temmuz günü belgorod'a taarruza geçti. burada yapılacak hazırlık ateşinde (bkz: stavka) farklı bir yol izlemiştir. normalde hazırlık ateşi 1-2 saat sürer ve ardından piyade saldırıya başlar. ancak bu düşmana bir taarruz olacağı yönünde şüphelendirir ve onları hazır tutar. bu nedenle sovyet topçuları düzensiz bir hazırlık ateşi öngörmüştür. sovyet topçuları 5, 30, 60, 70 ve 5 dakikalık atış aralıkları belirlemiş ve atışlarını bu zaman içinde yapmışlardı.harekâtın ilk gününde iyi düzenlenmiş alman savunma mevzileri karşısında step cephesi kuvvetleri, voronej cephesi kuvvetleri ölçüsünde derin ilerlemeler sağlayamadı, taarruzlar ağır gelişti. 1. mekanize kolordu, muharebelere erken sokulmuştu ve bu durum, büyük ölçekli tank manevralarını sınırladı. bununla birlikte 3 – 4 km.lik ilerlemeler dahi, alman savunmasında zaaflar yarattı ve alman birlikleri yer yer geri çekilmek zorunda kaldılar. gün sonunda sovyet 53. ordu birlikleri 8 km. kadar ilerlemişler ve alman 167. piyade tümeni’nin büyük bir kısmını imha etmişlerdi. sovyet ilerlemesi sınırlı kalmakla birlikte alman birlikleri 3 ağustos gecesi, donets nehrinden daha gerideki savunma hatlarına çekildiler. 4 ağustos sabah saatlerinde 53. ve 69. sovyet orduları belgorod'un kuzey kesimindeki alman mevzilerine saldırıya başladı. belgorod'un kuzeybatısında bulunan streletskoye kasabası almanların akşama kadar süren karşı taarruzlarına karşılık ele geçirildi ve sovyetler belgorod sokaklarına girdi. step cephesi komutanı general konev'in, 5 ağustos sabahı kentin kuzeybatı kesiminde başlattığı taarruz, donet'in bu bölgedeki bir kolunu geçmeyi amaçlıyordu. bu ileri harekât, saat 11:00'de alman topçusunun yoğun ateşiyle belgorod - harkov şosesinin kuzeyinde durduruldu ancak daha sonra kızıl ordu belgorod - harkov şosesini kesti. bu yol, belgorod'u savunmakta olan alman 11. kolordu'sunun ana ikmal ve geri çekilme hattıydı. kent, üç yönden sarılmıştır ve ana ikmal hattı kesilmiştir. öte yandan kentin etrafındaki çember de iyice daralmaktaydı. kentin doğusunda ve kuzeyinde dış mahallelere girilmiş olması üzerine general konev, son darbeyi vurmak amacıyla genel bir taarruz başlatmaya karar verdi. bu amaçla saat 13:30'da başlatılan ve 15 dk. süren topçu ateşi ardından genel taarruz başlatıldı. ancak, alman 11. kolordu'su zaten, sokak çatışmalarına girmekten kaçınarak kenti tahliye etmeye başlamıştı. saat 14:00'de, 89. muhafız piyade tümeni ileri unsurları kentin merkezindeki narodni ve lenin caddelerine inmişlerdi. kızıl ordu, 14 ağustos saat 18:00 itibarıyla belgorod'u ele geçirmişti. kızıl ordu daha sonra almanların tahliye ettiği harkiv'i 23 ağustos'da ele geçirdi.
belgorod kenti yakınlarında imha edilmiş t-34
almanlar 50,000 piyade, 760 tank ve top, 681 uçak kaybetmiş, sovyetler ise 257,470 piyade, 6,064 tank ve top ve 1961 uçak kaybetmişti.
tarihin en büyük tank karşılaşmasından sonra ise geriye askerlerin anıları ve mezarları kaldı. bir daha böylesine bir tank muharebesi olur mu bilinmez ama kursk daima öyle hatırlanacak.
eğer prokhorovka'ya yolunuz düşerse uğramanız gereken prokhorovka kursk muharebesi müzesi

(dogurankazan - 8 Ağustos 2018 00:00)