türkçedeki -dır ekine verilen yeni isim

mesela
kavak bir ağaçtır dersek buradaki ağaçtır da bulunan -tır yani dır eki koşaçtır ve cümleyi koşaçlı cümle yapar

(fortuneteller 657 - 31 Mayıs 2002 08:53)

koşu bandının türkçesi de olabilir pekala.. ama çok pek bi öz türkçe...

(nordlichleichts - 9 Nisan 2011 13:27)

olumlu olarak türkçedeki "-dır" ekine, olumsuz olarak da "değil" kelimesine verilen ad.
(bkz: copula)

(legal illegals - 11 Ağustos 2012 14:42)

isnat edadı veya haber edadı, isim cümlelerinde özne ile yüklemi birleştiren; yükleme güçlü ihtimal, olumluluk, olumsuzluk, süreklilik veya kesinlik kavramları veren -dir eki ile değil kelimesi.

(delimavi - 15 Aralık 2012 01:26)

{-dır} veya {değil} olmayan dilsel birim.

koşaç (bkz: copula) özneyle yüklemi birbirine bağlayan, bütünleyen dilsel birimdir. {ol-}, {y-}, {i-} veya ø (sıfır biçimbirim) biçimde görülebilir. ad tümceleri ve bileşik eylemli eylem tümceleri koşaç yardımı ile kurulur. koşaç, üzerine zaman ve kip alabilir. (eylem çekimlerinde pek tabii görünüş ve uyum ile birlikte de var olabilir ama bu ikisi koşacın üzerinde değildir.)

özellikle {i-}görünüşünü iken, ise, idi gibi görünüşlerde kolayca yakalayabilirsiniz.

ad tümceleriyle başlarsak:

ben yorgun-du-m tümcesinde geçmiş zaman biçimbirimi {-dı} ve özne tümleci olan {yorgun} (bu tümcede ben denktir yorgun, "yorgun" bu nedenle özne tümleci) arasında koşacın sıfır biçimbirim denilen, gerçekleşmiş ancak görünüş sergilemeyen biçimini görürüz. koşaç denilen bu nane zaman biçimbirimiyle adeta asalak bir yaşam tarzı sürmektedir. geçmiş zaman biçimbirim {-dı} saptanabiliyorsa mutlaka hemen soluna yapışık bir koşaç da bulunur. koşaçsız görünen {-dı}'nın ne olduğuysa bambaşka bir girdinin konusudur.

tümceyi ben yorgun idim biçiminde ayırdığımızda ise ( i-di-m) yorgun ve {-dı}'nın arasına saklanmış lil' bastard {i-} rahatlıkla seçilebilir hale delir. {-(ı)m}'in kişi uyumu (1. tekil) olduğu ise su götürmez bir gerçektir zaten.

{y-} biçiminde de görünebildiğini söylediğimiz yaramaz çocuk koşaç bu görünümdeyken yardımcı ses olan y ile karıştırılmamalıdır. aşağıdaki örnekte biri yardımcı ses olan y'yi içeren diğeri de koşaçla kurulan iki ad tümcesine bakalım:

ben banyodayım / banyo-da-y-ım

ben banyodaydım / banyo-da-y-dı-m banyoda idim

ilk tümcede "banyoda" özne tümlecinden hemen sonra birinci tekil uyum biçimbirimi {-(ı)m} gelir. bulunma durumu biçimbirimi {-da} nın a'sı ve 1. tekil kişi uyumunun ı'sı türkçede birden çok ünlünün üst üste gelmemesi (ödünçleme sözcükler hariç) durumu dolayısıyla aralarına yadımcı ses olan y'yı alır.

ancak ikinci tümcedeki durum bu değildir. koşacı -i... biçiminde ayrıştırarak da bulabileceğimiz gibi geçmiş zaman biçimbirimi {-dı}'nın hemen sol yapışığında özne-yüklem bütünleyicisi koşaç bulunmaktadır.

(idim, iymiş, iken, ise vb. biçiminde ayrıştırarak koşaç bulma yöntemi çoğunlukla başarılı olsa da koşacın mantığını çözerek koşaç bulmak kadar garanti bir yöntem değildir. koşacın ol- biçimli görünüşleri ve sıfır biçimbirim görünüşü sergilediği birtakım durumlard i'yi ayırma yöntemi işe yaramamaktadır, dilbilimsel bir yöntem değildir zaten. ama mevzuyu yeni öğrenen biri için büyük kolaylık.)

şimdi koşaç ve yardımcı ses arasındaki farka da değindiğimize göre her ad tümcesinin mutlaka koşaç ile kurulduğunu da belirtelim. yukarıdaki ad tümceleri özne tümleci ve öznenin birbirine "denk" olması, birbirine "bağlanması" açısından (ki bağlanmazlarsa ad veya ad soylu sözcük zaten yüklem işlevi üstlenemez) bağlayıcı tümcelerdir (linkings).

son bir bağlayıcı tümce örneği verip yüklem konumundaki ad soylu sözcüğün herhangi bir biçimbirim almadığında da koşaçla birlikte var olduğunu gösterelim:

ali öğretmen tümcesinde {öğretmen} birimi herhangi bir biçimbirim almamış gibi durmaktadır. oysa kazın ayağı hiç de öyle değildir. zira ana dili türkçe olan bizler tek başına, alelade söylenmiş "öğretmen" ile ali öğretmen tümcesindeki "öğretmen"i aynı algılamamaktayız. ali ile öğretmenin denk birimler olduğunu algılamak için {öğretmen}'e {dır} ekleme gereksinimi duymuyoruz. tüm ad tümceleri için bu durum geçerli.

bunun nedeni {öğretmen} biriminin hemen sağ bitişiğinde sıfır biçimbirim sergileyen bir lil' bastard olması. üstte de belirttiğim gibi özne tümlecinin özneyle bağlanası ve adın yüklem işlevi üstlenebilmesi için koşaç şart, koşaçsız ad tümcesi yok.

şimdi bir diğer ad tümcesi türü olan var oluş tümcelerine geçelim.

adı üstünde var oluş tümceleri var ve yok birimleriyle kurulan tümcelerdir. var ,belli ki, bir şeyin var olduğunu belirtirlen, yok birimi de, belli ki, bunun olumsuzudur.

peki var/yok tümcelerinde koşaç nerededir?

banyoda ayşe var tümcesinde koşacın saklanabileceği delik yok gibi görmektedir. ancak tümceye zaman ekleyip banyoda ayşe vardı (var idi) yaparsak zaman biçimbirimiyle {var} arasına saklanmış minnak bir {i-} buluruz. ali öğretmen örneğinde olduğu gibi yüklem işlevindeki ad soylu birim üstüne başka hiçbir biçimbirim almadığında koşaç birimin hemen bitiminde sıfır biçimbirim özelliği sergilemektedir. yani banyoda ayşe var tümcesinde koşaç hemen {var}ın sağ bitişiğinde bir yerlerde arz-ı endam etmektedir.

tüm adcıl tümcelerde koşaç olduğunu gördüğümüze göre bileşik eylemli tümcelerde koşacın nerede olduğunu, basit eylemli tümcelerde ise koşaç olmadığını görelim.

içinde zaman barındırmayan (ki aslında geçmiş olmayan zaman sıfır biçimibirmi barındırmaktadırlar ancak bu da bambaşka bir girdinin konusudur) eylemler basit eylem olup koşaçsız kullanılmaktadır.

örneğin, gidiyorum (gid-iyor-um) tümcesinde {git-} eyleminin üstünde {(ı)yor} görünüş (sürerlik) biçimbirimi ve hemen ardından gelen {-(ı)m} birinci tekil kişi uyumu gelmektedir. tümceyi ne kadar çevirirseniz çevirin görünürde koşaç bulamazsınız.

(zira zaman biçimbirimiyle sıkı bir ilişkisi olan koşaç geçmiş zaman biçimbirimi {-dı}'yla nasıl yapışık biçimde takılıyorsa sıfır biçimbirim olarak gerçekleşen geçmiş olmayan zaman biçimbirimiyle de sıkı bir ilişki içindedir ve birlikteyken her ikisi de sıfır biçimbirim formunda olduğu için saptamaya çalışmaya şu aşamada hiç gerek yoktur.)

bileşik eylemle oluşturulan yüklemlere gelirsek:

gidiyodum (gid-iyor-du-m) tümcesinde {git-} eylemine eklenen görünüş (sürerlik) biçimbirimi {-(ı)yor} ve geçmiş zaman biçimbirimi {-dı} arasında sinsice saklanıp sıfır biçimbirim olarak gerçekleşmiş koşaç, yüklemi gidiyor idim biçiminde ayıdığımızda kabak gibi ortaya çıkmaktadır.

dahası, aynı yüklem üzerinde birden çok koşaç bulunduğu da görülmemiş şey değildir.

seviyorduysan (mesela, seviyorduysan söyleseydin) gibi yazı diline çok da yansıtılmayan bir ifade incelendiğinde (seviyor idi isen) görünüş biçimbirim {-(ı)yor} ve ve geçmiş zaman biçimbirimi (-dı) arasına sinsice gizlenmiş bir sıfır biçimbirim koşaç ve hemen ilerisinde {-dı} ile koşul kipi {-sa} arasına girmiş {y-} görünümde bir diğer koşaç olduğu görülür. bu durumda yüklemi sev-iyor-ø-du-y-sa-n biçiminde ayrıştırabiliriz.

sözün kısası koşaç yüklemle özneyi birbirine bütünleme işlevini yerine getiren bir dilsel birim olup türkçede kullanımı kısaca yukarıdaki gibidir. başlıktaki diğer girdilerde sıklıkla sözü geçen {değil} olumsuzlama birimi olup {-dır} ise zaman zaman kesinlik zaman zaman olasılık işlevi yansıtan bir kiptir.

son olarak sözlükte büyük harf kullanılmaması biçimbirim kullanarak herhangi bir şey anlatmayı oldukça zorlaştırıyor, zira bu biçimbirimlerin ses uyumuna göre değişim gösteren kısımları aynı kalan kısımlarından büyük harfle gösterilerek ayrılır. ama işbu girdinin yazıldığı platform sözlük olunca elden bir şey gelmiyor.

(kocamanbirsincap - 5 Nisan 2015 01:31)